Igrexa de san Xiao de Ventosa (Agolada, Pontevedra), I: exterior

 

Co grupo dos "Sabios" e coas habilidades sociais de Esther G. para conseguir as chaves, visitamos a igrexa de San Xiao de Ventosa que é unha parroquia que se empraza no sur do municipio de Agolada, comarca do Deza.

A construción do templo englóbase nos séculos XII-XIII, entre os anos 1170-1200; máis da súa orixe románico tan só queda a fachada e a nave

O restante do templo é unha mestura de estilos, románico orixinal con outros como o gótico, ou mesmo no seu interior áchanse figuras da época medieval.

Levantouse nun lugar desta parroquia chamado Os Chaos, e foron trasladando pedra a pedra ata colocala no lugar actual. Ventosa pertence ao municipio de Agolada e é a cabeza do arciprestado homónimo da diocese de Lugo. Aínda que pertence á provincia de Pontevedra, atópase moi próxima ao límite coa provincia de Lugo.

Esta igrexa aparece na bibliografía con dúas advocacións diferentes, Santa María ou San Xiao de Ventosa. Segundo López Valcárcel, nalgúns documentos antigos aparece coa denominación de Santa María de San Xián, sendo a utilizada na actualidade a segunda.

A maior singularidade desta igrexa rural radica en albergar no seu interior un importante grupo escultórico procedente de dous baldaquíns, desmontados en 1895. Ademais conta cunhas pinturas murais na nave, recentemente descubertas.

A igrexa románica sufriu importantes reformas en época moderna que a alteraron substancialmente. A planta actual é de cruz latina, consecuencia de múltiples alteracións. No século XVI ábrense á ábsida unha capela á beira norte e unha sancristía ao sur. Cando no século XIX é derrubado o arco triunfal e ampliado a ábsida, estes dous espazos pasan a ter a función de capelas laterais, abertas á nave mediante grandes arcos, creándose un falso cruceiro. Con esta reforma desmontáronse os baldaquinos e recolocáronse as pezas ao longo dos muros laterais da nave.

O edificio románico constaba dunha única nave, cuxo corpo aínda se conserva e no que se abren as portadas occidental e meridional.

O aparello dos muros está composto de sillería granítica gris con moitas betas avermelladas. Os perpiaños perfectamente escuadrados, entre os que predomina a disposición a soga, colócanse en fiadas regulares de altura variable. Os muros exteriores álzanse sobre un zócalo perimetral composto por dúas fiadas nas que se concentran os perpiaños de maiores dimensións.

Na parte inferior da fachada occidental destaca unha portada abucinada, rematada en dúas arquivoltas de medio punto sostidas por columnas acobadadas. Os fustes destas son esveltos, lisos e monolíticos. As basas sobre as que descansan son áticas, cun touro inferior de diámetro desmedido e escasa altura. Os plintos adornan as súas frontes con arquillos. 

Os capiteis, con decoración vexetal estilizada, presentan finos collarinos lisos. Os capiteis da xamba norte presentan a mesma estrutura. Dos extremos superiores arrinca cara ao centro un talo e descende ao longo da aresta, onde se une cunha argola –baixo esta se ramifica en varias follas moi esquemáticas con forma de abanico–, mentres permanece lisa a maior parte da cesta do capitel. 

Nos capiteis cos que fan parella, o interior segue o modelo anterior pero con variantes e o exterior presenta un tipo máis naturalista. No primeiro o talo xorde dun dos costados inferiores e ascende ata o vértice, de onde colga unha folla nervada a modo de resalte, e desde alí baixa curvándose con formas caprichosas. A cesta exterior presenta dúas follas estreitas que parten do collarino en cada fronte. As follas lisas cun profundo nervio central se curvan na parte superior, onde son lixeiramente apuntadas. A aresta queda marcada por un fino resalte que actúa de eixo.

As arquivoltas reciben un tratamento diferente. O menor moldura a súa aresta cun bocel, mentres que a súa rosca e a súa intradós presentan unha sucesión de medias canas e baquetóns. A arcada exterior aparece decorada no intradós e a rosca con casetones refundidos, correspondéndose dous ocos por dovela, fóra da clave que só posúe un. Na parte interna da volta son cuadrangulares, mentres que na exterior responden a dous modelos. Todos mostran os ángulos suavizados coma se tratásese de arcos; uns dispoñen na parte central superior un pequeno disco e outros un triángulo que dá lugar a arquillos bilobulados sen soporte central. A chambrana se exorna con follas redondeadas en disposición radial. As arquivoltas acubillan un tímpano liso que descansa directamente sobre as jambas que, do mesmo xeito que os codillos, matan as súas arestas con baquetóns.

Sobre esta portada consérvanse a media altura ménsulas coa parte inferior redondeada. Sobre elas asentábase unha estrutura de madeira que actuaba como alpendre.

Por encima desta liña de cans ábrese unha saetera na parte central. A vertente occidental realízase a dúas augas e sobre o piñón sitúase unha espadana con tronera dobre de arcos de medio punto. Perfilando a curva das troneras disponse unha moldura decorada con bólas. Hai unha escultura situada na enxoita central, a cal, aínda que polo seu carácter basto poida parecer románica, corresponde a unha pequena intervención posterior no campanario que se retocou empregando os materiais orixinais. O piñón da tronera está coroado por unha cruz.

Na parte alta dos muros laterais ábrense saeteras que presentan un corte semicircular nos remates interior e superior; son dous no Norte e unha no Sur.

Lixeiramente por baixo do nivel das xanelas hai unhas grandes ménsulas en cuarto de bocel que servían, como as da fachada principal, para soster os seus respectivos alpendres. 

A fachada setentrional é a que posúe menos interese debido a que carece de porta e a colección de once canecillos que decoran o seu beirado son, na súa maioría, en proa de barco e o resto en curva de nacela. Están decorados, dous con degradacións de planos, un cunha cabeza humana e outro cunha piña. Acubíllaa do beirado se moldura en curva de nacela. Na fachada do mediodía consérvanse nove, pero cunha variedade maior. Topamos un de dobre lóbulo e outro de triplo; unha figura humana de longa túnica cun libro aberto sobre as súas pernas, entre as cales parecen asomar os seus xenitais; unha posible cabeza humana; un tonel; un con dúas flores escavadas; un en proa de barco; dous en curva de nacela con superposiciones en degradación enriquecidas nun con dúas fileiras de perlados e noutro cunha flor con gran botón central; e un último demasiado deteriorado como para diferenciar que motivo o decoraba.

O elemento máis sobresaliente do exterior da nave é a porta que se abre ao Sur. Segue o patrón da portada principal, simplificado a unha única arquivolta e algunhas pequenas modificacións. A arquivolta casetonada presenta a peculiaridade de remarcar a clave cun arquillo de maior tamaño e a oquedade do intradós decorada cun aspa de brazos curvos en relevo. 

Na chambrana aparece unha liña en zigzag formada por triángulos apoiados sobre o vértice. O tímpano liso sostéñeno mochetas en curva de nacela que seguen o xogo de boceles e medias canas das xambas. Os capiteis repiten os motivos vexetais de follas e talos estilizados. O talo do dereito parte no collarino desde a aresta cara arriba, en cuxo vértice se remata cunha folla lanceolada, mentres se bifurca cara aos costados, onde en cada fronte decórase con dúas follas en forma de abanico e outra máis pequena a modo de brote.

O capitel esquerdo repite a forma orgánica de talo que parte do astrágalo, aínda que agora se ramifica a modo de árbore, no cal algunhas ramas remátanse en follas.

Texto: Románico dixital.

Fotos: INICIARTE.