En época medieval a entrada á Catedral de Santiago facíase pola Fachada
do Paraíso, tamén coñecida como Porta Francíxena. A mediados do século XVIII
substitúese pola actual que popularmente se coñece co nome de Fachada de
Acibechería debido á presenza de artesáns do acibeche na praza onde se sitúa.
A Fons Mirabilis, no museo da catedral
Ante a súa porta estaba a fonte “Fons Mirabilis” na que,
tanto composteláns como peregrinos, se aseaban antes de acceder á basílica,
descrita con detalles no Códice Calixtino, que “non ten parella en todo o
mundo”. Formada por unha cuncha de pedra e unha columna de bronce rematada por
leóns de cuxas bocas manaba xeneroso caudal, mandouna construír o tesoureiro
Bernardo en 1122. A súa auga “de bo padal, amornada no inverno e fresca no
verán” era bálsamo para a sede e hixiene tanto de composteláns como de
peregrinos, que se aseaban aquí antes de acceder á basílica.
Na praza situábanse os cambeadores que cambiaban a moeda aos
peregrinos para os seus gastos na cidade, e atopábanse tamén numerosos postos
de vendedores de cunchas, morrales, botas de viño, zapatos, correas ou cintos.
A primitiva fábrica medieval, moi danada tras tantos séculos
orientada ao húmido norte e polo lume que a arrasou no século XVIII, estaba
ademais “pasada de moda”. Así que entre 1757 e 1759 aprobouse a súa derriba e
inicio da nova fachada nun estilo máis acorde cos tempos.
Segundo o profesor López Vázquez:
“O punto de partida
para a reconstrución da portada atopámolo no cabido do 16 de decembro de 1757,
no se decidiu “hacer la fachada de la Azabachería por ser precisa y necesaria”.
Ao día seguinte o cabido concretou máis os seus proxectos: “Se acordó el que se
haga la obra de la fachada de la Azabachería, y se le principio en la
cuarentena del año que viene de 1758 de los efectos de la fábrica, y no
alcanzando los depósitos; y que el señor fabriquero disponga asistan a ella los
oficiales precisos, a fin de que se concluya la obra con la brevedad posible:
Que el Maestro Caaveiro le prevenga forme la planta sin dilación”.

Posteriormente o arcebispo que estaba no pazo de Lestrove,
contestou o 29 de decembro dando “el más gustoso consentimiento para que se forme
la planta de ella, y después se fabrique en el ámbito que hoy ocupa,
extendiéndola hasta la que V.I. se sirva decirme” e comprometeuse a que “si Nuestro Señor me diere vida, el mismo
tiempo procuraré se fabrique la frontera del Palacio Arzobispal con el deseo de
que sea uniforme la fachada, y que se mejoren la habitación del Provisor, la
pieza de su Audiencia y los cuartos de los Pajes”.
Inaxe da Fe
O fabriqueiro, co beneplácito do arcebispo, instigou o seu
mestre de obras, Lucas Caaveiro, para que realizase o plano da fachada no menor
tempo posible, de maneira que, no cabido do 14 de marzo de 1758, deciden:
“Habiéndose visto la planta hecha por el Maestro de Obras Lucas Ferro Caaveiro
para la fachada de la Azabachería. Se aprobó por el Cabildo y se acordó que el
Señor Fabriquero pase a manifestarle a S.I. y conformándose con ella disponga
se le de muy breve principio, procurando se haga con el menos coste que pueda
ser y uniforme a la Quintana de Muertos".
Lucas Caaveiro iniciou as obras por fin e tivo como
aparellador o da propia catedral, Clemente Sarela. Estas obras debéronse facer
con certa présa, pois no ano 1762 estaba construído todo o primeiro corpo e
parte do segundo.
Posteirormente produciuse a ruptura entre o cabido e os
arquitectos, probablemente, por motivos estilísticos, segundo López Ferreiro.
Tras un tempo (…) o fabriqueiro seguiu manobrando ata conseguir que o cabido o
facultase, o 20 de maio de 1765, “para que haga venir de Madrid un Maestro natural
de este reino bien hábil según las noticias que se le comunicaron por las
diligencias que puso”. (…) O fabriqueiro conseguiu que a academia remitise ó
cabido a sorprendente carta de recomendación de Domingos Lois, con data 25 de
abril.
(…) Queda suficientemente demostrado que Lois Monteagudo veu
a Santiago máis por azar ca por unha vontade estética consciente de introducir
a nova corrente clasicista na nosa arquitectrua.
Como apunta Otero Túñez: “Sen derrubar o que estaba
construido, a pretensión de Ventura Rodríguez (o mestre do rei a quen se lle
pediron os planos) e a de Domingos Lois foi a de rematala cunha apariencia máis
ou menos clásica.
Para o conseguir, Lois empezou por susbtituír os salientes
das ventás do primeiro corpo polos trofeos, que tanto contrastan cos elementos
barrocos circundantes, pero que unifican a obra ata o ático, no que volven
aparecer exenos.
Medallón representando á Igrexa
Medallón representado a Cristo
Moito máis decisivas foron as reformas do segundo corpo. As
molduras exteriores das fiestras centrais cortáronse para proporcionarlle
espazo ao desenvolvemento dos grandes medallóns coas correspondentes ménsulas
que os sustentan, nas que destacan as cabezas de anxos. Os van laterais
conservan os salientes barrocos, pero coróanse graciosa e hábilmente cun
frontón semicircular con vaso acroterio. Os pedestais das columnas xónicas
alisan as superficies en clara oposición aos do corpo inferior e incluso aos
das piastras dos extremos. Os fontóns, aínda que en dous planos, permiten o
apoio duns áticos, segundo a fórmula dalgúns proxectos e obras de Ventura
Rodríguez.
O terceiro corpo, que se ergue sobre a rúa central da
fachada, xa é totalmente novo. Catro atlantes, que destacan ante o muro liso e
corrido sosteñen o frontón curvo, que tamén ten un ático detrás.

A fachada de Acibechería aínda hoxe está minusvalorada por
varias razóns: a súa orientación cara ao norte proporciona unha pésima luz para
pódela contemplar ou fotografar, (…) a imaxe deformada polo xuízo estético dos
historiadores de finais do século XIX e principios do XX, que a vían, baixo unha
óptica románica e anticlasicista, como o máximo expoñente da funesta vitoria do estraño clasicismo
académico fronte ao vigoroso e creativo barroco
autóctono. Sen embargo, se nos abstraemos de todas estas continxencias ,
a fachada aparece coma unha obra tremendamente orixinal e sen parangón na arte
española do momento que proporciona, ademais, unha solución final moi creativa
e mesmo se diría que xenial. Ventura Rodríguez e Lois Monteagudo conseguiron
transformar un deseño barroco, que debía ser un híbrido entre os corpos
inferiores da fachada do Obradoiro e o remate da fachada da Angustia de Abaixo
(hoxe san Froitoso), noutro inequivocamente clásico que “parece evocar, aínda
que sexa vagamente, as solución estructurais e compositivas dos antigos frons scenae
dos teatros romanos”.

A súa iconografía componse dunha imaxe da Fe, dous medallóns
(na nosa opinión non representan a Carlos III e a María Amalia de Saxonia,
senón a Cristo e a Igrexa, como divina esposa), atlantes mouriscos e unha imaxe
acroterio de Santiago peregrino entre as de Afonso III e Ordoño II. Isto débese
relacionar coas razón que lle deu o cabido ao arcebispo Raxoi para empezar a
reconstrución das fachadas da catedral pola da Acibachería e non pola de
Praterías, xa que por esa porta recibían “la Santa Bula de la Cruzada y ofertas
reales”.
O apóstolo Santiago, figura, polo tanto, como o principal
defensor e propagador da fe, virtude esencial da Igrexa, que se representa por
un busto feminino que fai parella co do seu divino esposo; é esa defensa da fe, n caso español, o que
xustifica o voto a Santiago; de aí tamén a representación dos monarcas como
testemuño visible das “ofertas reales”.
Santiago pregrino e atlantes
J.M. López Vázquez. A arquitectura neoclásica. Galicia Arte.
A Coruña, Hércules, 1995. ., pp. 29-85. Texto das páxinas 31-37.
Fotos: INICIARTE.