Iniciarte: A fachada de Acibechería da catedral de Santiago de Compostela

12/6/23

A fachada de Acibechería da catedral de Santiago de Compostela

En época medieval a entrada á Catedral de Santiago facíase pola Fachada do Paraíso, tamén coñecida como Porta Francíxena. A mediados do século XVIII substitúese pola actual que popularmente se coñece co nome de Fachada de Acibechería debido á presenza de artesáns do acibeche na praza onde se sitúa.

A Fons Mirabilis, no museo da catedral

Ante a súa porta estaba a fonte “Fons Mirabilis” na que, tanto composteláns como peregrinos, se aseaban antes de acceder á basílica, descrita con detalles no Códice Calixtino, que “non ten parella en todo o mundo”. Formada por unha cuncha de pedra e unha columna de bronce rematada por leóns de cuxas bocas manaba xeneroso caudal, mandouna construír o tesoureiro Bernardo en 1122. A súa auga “de bo padal, amornada no inverno e fresca no verán” era bálsamo para a sede e hixiene tanto de composteláns como de peregrinos, que se aseaban aquí antes de acceder á basílica.

Na praza situábanse os cambeadores que cambiaban a moeda aos peregrinos para os seus gastos na cidade, e atopábanse tamén numerosos postos de vendedores de cunchas, morrales, botas de viño, zapatos, correas ou cintos.

A primitiva fábrica medieval, moi danada tras tantos séculos orientada ao húmido norte e polo lume que a arrasou no século XVIII, estaba ademais “pasada de moda”. Así que entre 1757 e 1759 aprobouse a súa derriba e inicio da nova fachada nun estilo máis acorde cos tempos.

Segundo o profesor López Vázquez:

“O punto de partida para a reconstrución da portada atopámolo no cabido do 16 de decembro de 1757, no se decidiu “hacer la fachada de la Azabachería por ser precisa y necesaria”. Ao día seguinte o cabido concretou máis os seus proxectos: “Se acordó el que se haga la obra de la fachada de la Azabachería, y se le principio en la cuarentena del año que viene de 1758 de los efectos de la fábrica, y no alcanzando los depósitos; y que el señor fabriquero disponga asistan a ella los oficiales precisos, a fin de que se concluya la obra con la brevedad posible: Que el Maestro Caaveiro le prevenga forme la planta sin dilación”.

Posteriormente o arcebispo que estaba no pazo de Lestrove, contestou o 29 de decembro dando “el más gustoso consentimiento para que se forme la planta de ella, y después se fabrique en el ámbito que hoy ocupa, extendiéndola hasta la que V.I. se sirva decirme” e comprometeuse a que “si Nuestro Señor me diere vida, el mismo tiempo procuraré se fabrique la frontera del Palacio Arzobispal con el deseo de que sea uniforme la fachada, y que se mejoren la habitación del Provisor, la pieza de su Audiencia y los cuartos de los Pajes”.

Inaxe da Fe

O fabriqueiro, co beneplácito do arcebispo, instigou o seu mestre de obras, Lucas Caaveiro, para que realizase o plano da fachada no menor tempo posible, de maneira que, no cabido do 14 de marzo de 1758, deciden: “Habiéndose visto la planta hecha por el Maestro de Obras Lucas Ferro Caaveiro para la fachada de la Azabachería. Se aprobó por el Cabildo y se acordó que el Señor Fabriquero pase a manifestarle a S.I. y conformándose con ella disponga se le de muy breve principio, procurando se haga con el menos coste que pueda ser y uniforme a la Quintana de Muertos".

Lucas Caaveiro iniciou as obras por fin e tivo como aparellador o da propia catedral, Clemente Sarela. Estas obras debéronse facer con certa présa, pois no ano 1762 estaba construído todo o primeiro corpo e parte do segundo.

Posteirormente produciuse a ruptura entre o cabido e os arquitectos, probablemente, por motivos estilísticos, segundo López Ferreiro. Tras un tempo (…) o fabriqueiro seguiu manobrando ata conseguir que o cabido o facultase, o 20 de maio de 1765, “para que haga venir de Madrid un Maestro natural de este reino bien hábil según las noticias que se le comunicaron por las diligencias que puso”. (…) O fabriqueiro conseguiu que a academia remitise ó cabido a sorprendente carta de recomendación de Domingos Lois, con data 25 de abril.

(…) Queda suficientemente demostrado que Lois Monteagudo veu a Santiago máis por azar ca por unha vontade estética consciente de introducir a nova corrente clasicista na nosa arquitectrua.

Como apunta Otero Túñez: “Sen derrubar o que estaba construido, a pretensión de Ventura Rodríguez (o mestre do rei a quen se lle pediron os planos) e a de Domingos Lois foi a de rematala cunha apariencia máis ou menos clásica.

Para o conseguir, Lois empezou por susbtituír os salientes das ventás do primeiro corpo polos trofeos, que tanto contrastan cos elementos barrocos circundantes, pero que unifican a obra ata o ático, no que volven aparecer exenos.

Medallón representando á Igrexa

Medallón representado a Cristo

Moito máis decisivas foron as reformas do segundo corpo. As molduras exteriores das fiestras centrais cortáronse para proporcionarlle espazo ao desenvolvemento dos grandes medallóns coas correspondentes ménsulas que os sustentan, nas que destacan as cabezas de anxos. Os van laterais conservan os salientes barrocos, pero coróanse graciosa e hábilmente cun frontón semicircular con vaso acroterio. Os pedestais das columnas xónicas alisan as superficies en clara oposición aos do corpo inferior e incluso aos das piastras dos extremos. Os fontóns, aínda que en dous planos, permiten o apoio duns áticos, segundo a fórmula dalgúns proxectos e obras de Ventura Rodríguez.

O terceiro corpo, que se ergue sobre a rúa central da fachada, xa é totalmente novo. Catro atlantes, que destacan ante o muro liso e corrido sosteñen o frontón curvo, que tamén ten un ático detrás.

A fachada de Acibechería aínda hoxe está minusvalorada por varias razóns: a súa orientación cara ao norte proporciona unha pésima luz para pódela contemplar ou fotografar, (…) a imaxe deformada polo xuízo estético dos historiadores de finais do século XIX e principios do XX, que a vían, baixo unha óptica románica e anticlasicista, como o máximo expoñente da funesta vitoria do estraño clasicismo académico fronte ao vigoroso e creativo barroco autóctono. Sen embargo, se nos abstraemos de todas estas continxencias , a fachada aparece coma unha obra tremendamente orixinal e sen parangón na arte española do momento que proporciona, ademais, unha solución final moi creativa e mesmo se diría que xenial. Ventura Rodríguez e Lois Monteagudo conseguiron transformar un deseño barroco, que debía ser un híbrido entre os corpos inferiores da fachada do Obradoiro e o remate da fachada da Angustia de Abaixo (hoxe san Froitoso), noutro inequivocamente clásico que “parece evocar, aínda que sexa vagamente, as solución estructurais e compositivas dos antigos frons scenae dos teatros romanos”.

A súa iconografía componse dunha imaxe da Fe, dous medallóns (na nosa opinión non representan a Carlos III e a María Amalia de Saxonia, senón a Cristo e a Igrexa, como divina esposa), atlantes mouriscos e unha imaxe acroterio de Santiago peregrino entre as de Afonso III e Ordoño II. Isto débese relacionar coas razón que lle deu o cabido ao arcebispo Raxoi para empezar a reconstrución das fachadas da catedral pola da Acibachería e non pola de Praterías, xa que por esa porta recibían “la Santa Bula de la Cruzada y ofertas reales”.

O apóstolo Santiago, figura, polo tanto, como o principal defensor e propagador da fe, virtude esencial da Igrexa, que se representa por un busto feminino que fai parella co do seu divino esposo; é esa defensa da fe, n caso español, o que xustifica o voto a Santiago; de aí tamén a representación dos monarcas como testemuño visible das “ofertas reales”.