Igrexa de santa María de Gomariz (Leiro, Ourense)

Coñecín esta fermosura de igrexa alá polo 2012 despois de participar nunha media maratona polo Ribeiro. E xa dende entón ficara con gañas de volver parar para tirar unhas fotos. O texto que poño é un resume adaptado de IMF publicado en Románico dixital.

 Ao norte de Leiro, cabeza do municipio, e unha vez cruzada a ponte medieval sobre o río Avia, nun alto que aínda se coñece como o Priorado, atópase a igrexa de Santa María de Gomariz.

A primeira cita documental sobre o lugar data do século X. En 928 aparece citado Gumariz nunha doazón que fixeron os condes Álvaro e Sabita ao mosteiro de San Clodio. Ao longo do século XII repítense as mencións a Gomariz, neste caso en varias doazóns realizadas aos mosteiros de Toxosoutos e San Martiño Pinario.

Por todo o visto, e tendo en conta os recursos expostos na execución do templo de Santa Mariña de Gomariz, así como a filiación co mosteiro de San Xusto de Toxosoutos (desde 1138 ata a bula de 1475), e as vinculacións estilísticas a formas mateanas proviñentes da catedral ourensá, ou as provenientes de Oseira, como os trazos dos vans no interior da nave, a cronoloxía en que debeu realizarse esta igrexa debe encadrarse nos anos en torno ao 1200, principios do século XII.

É unha igrexa pequena, que repite o esquema de nave e cabeceira únicas e cuadrangulares tan habitual no románico rural galego. Pouco modificada, só a sancristía perturba a antiga fábrica de perpiaños isodómicos, de boa execución, sobre zócalo, visible leste no lado meridional e oculto no setentrional debido á elevación do terreo. Nos lenzos laterais destaca a nudez que os configura, desvanecendo os escasos vans –dous no lado meridional, un no setentrional, que se desprazan do centro da nave para situarse cara aos laterais– que, por estreitos, case pasan desapercibidos. Estes configúranse como saeteiras, con arco de medio punto tallado nun único perpiaño e que se abren en derrame cara ao interior sen máis decoración ou tratamento plástico.

Muro sur

No muro meridional só a cornixa e un acceso á nave, hoxe  tapiado, van romper esta sobriedade. Deste acceso no muro sur só resta unha arquivolta decorada con follas picudas e voltas no seu extremo superior, dispostas  radialmente, que albergan bólas no seu interior. Ademais apréciase o arranque do arco, no lado máis occidental, que nos permite apreciar unha media cana que debía ser o primeiro motivo do xogo ornamental deste elemento. Polo demais, aínda que o resto da portada foi  retallado, podemos intuír a cornixa en listel e nacela que marca a altura á que iría un tímpano, probablemente sobre  mochetas, dado que é a configuración habitual neste tipo de accesos. 

Arquivolta do muro sur

Na base do muro o  zócalo ábrese e permítenos ver os  plintos sobre os que se situarían as columnas desta portada. O beirado configúrase por unha liña de acubillas en nacela que se decora cun entrelazado ata o quinto canzorro contando desde o extremo occidental, a partir do cal o motivo representado vai ser unha liña de  rombos. 

Canzorros lado sur

Os canzorros deste muro sur recollen neste lado toda unha serie de motivos, vexetais e xeométricos a maioría, pero onde destacan un ave rapaz devorando á súa presa, unha cabeza de carneiro, outra de felino, outra de  bóvido e dúas que albergan senllos personaxes.

 Metopas lado sur

Dúas metopas, situadas entre o sétimo e o noveno canzorro, están decoradas con, nun caso, unha roseta de oito pétaos e cunha serie de  zarcillos rematados en voluta e dispostos radialmente ao redor dun botón con forma de espiral o outro, ambas as rexistradas nun circulo  retallado.

A fachada principal está dominada por dous grandes contrafortes que enmarcan a portada e o van que se sitúa sobre o texaroz, e culmínase cun campanario de dobre van de arcos de medio punto que arrincan desde unha  imposta en nacela, con remate de cruz con extremos  flordelisados que no seu centro exhibe un círculo calado, e que mostra indicios de ser reconstruído desde a altura da propia xanela. No tímpano, por exemplo, sitúase unha cabeza que representa a un ancián con grandes bigotes, de factura visiblemente posterior ao conxunto. O van presenta, á súa vez, trazos que denuncian modificacións respecto a o que debeu de ser a súa configuración orixinal.

A portada fórmase con dúas arquivoltas de medio punto, perfiladas con touros e medias canas e flanqueadas por unha chambrana decorada con sete filas de billetes. Estas apean sobre un  cimacio graduado en dobre nacela separadas por un fino  listel. 

As columnas son monolíticas, de fuste liso as internas e entorchadas as externas, de basa ática e sobre cubos que no caso do máis exterior ao lado sur acolle unha decoración de lazos. 

Os capiteis interiores decóranse con entrelazados vexetais dos que colgan, nos ángulos, unhas grandes follas que ocupan a metade superior da cesta. Os exteriores confórmanse con dúas ordes de follas voltas na súa parte superior e rematadas en caulículos. O que está no lado norte ocupa a súa metade inferior con dous leóns afrontados. As xambas remátanse en baquetón liso. 

O tímpano foi substituído por unha configuración de perpiaños bastante irregular na parte superior do arquitrabe, cuxa clave alberga unha mocheta decorada con motivos vexetais posterior. Faltan tamén as  mochetas.

Canzorro no tornachuvias: ave deborando unha presa

Sobre a portada sitúase un  texaroz ou  tornachuvias con  listel e  caveto, este último decorado co mesmo motivo de rombos que xa vimos en acubíllalas da fachada sur. Os canzorros sobre os que apea, un total de cinco, albergan distintos motivos xeométricos e vexetais, salvo o central, no que se representa un ave devorando á súa presa. Nas  metopas atopámonos, unha vez máis, cun entrelazado nunha, un círculo refundido liso cun  cogollo no seu centro outra e senllas flores de oito pétaos nos dous restantes.

A xanela que se abre sobre este texaroz configúrase cunha arquivolta perfilada con touro e media cana. A chambrana córtase en  nacela e acolle unha serie de follas dispostas  radialmente. Baixo a arquivolta, e sen solución de continuidade, colócanse os capiteis, decorados con follas. Columnas de fuste liso e basa ática. A ausencia de cimacios, así como o tamaño do van, fai supoñer que a configuración actual desta xanela obedeza a unha  reedificación.

A cabeceira segue un esquema similar ao da nave principal, aínda que o muro sur atópase embutido na sancristía. No muro norte ábrese un van en saeteira rectangular, posiblemente posterior, consecuencia de tapar o van oriental co retablo que hoxe se sitúa no interior do  testero.

Exterior da ábsida

No muro oriental da ábsida ábrese un van completo –que a grandes liñas recolle a que debeu ser configuración orixinal da xanela da fachada occidental– constituído por unha  arquivolta decorada con bocel, media cana e baquetón e chambrana en  listel e nacela decorada con seis filas de billetes. Esta apoia sobre un cimacio con listel e caveto que alberga decoración vexetal. Un talo en zigzag no lado meridional, con grupos de tres follas abertas en abanico nos ángulos, e follas estreitas dispostas en diagonal no lado norte. 

Os capiteis, sobre columnas de fuste liso e basa ática sobre plinto, decóranse o ao lado sur con tres ordes de follas talladas en profundidade e rematado nunha serie de entrantes e saíntes xeométricos. Ao lado norte complétase cun entrelazado. No centro da xanela ábrese un van que exteriormente loce como unha simple  aspilleira.

O  hastial oriental culmínase cun tellado a dobre vertente de laxas sobre o que se coloca unha cruz antefixa de brazos iguais, decorada cun círculo e lazos calados e apoiada sobre un cordeiro  recostado ao que lle falta a cabeza.

O interior de Santa Mariña de  Gomariz vai repetir os recursos decorativos vistos no exterior. Preséntase como unha nave cuberta con madeira –hoxe en forma abovedada– na que destaca o arco triunfal que dá acceso á ábsida. Nos muros laterais ábrense os vans que vimos no exterior.

Fotos: INICIARTE.