Os paradoxos do Bosco

Texto do catálogo da exposición "El Bosco. La exposición del V Centenario" do Museo do Prado (maio-setembro 2016)

Unha tensión irreductible percorre a visión e a arte do Bosco. Un dos seus paradoxos reside no feito de que critica, rexeita e despreza a cultura popular, pero case sistemáticamente utiliza os seus métodos expositivos: xogos visuais baseados na súa linguaxe e expresións coloquiais, práctica da sátira, simbolismo inverso…, á vez que incorpora mitos e temas das súas representacións públicas. Álzase así contra a ´tolemia´ da plebe e a súa consiguiente depravación, pero empregando constantemente (de xeito consciente ou inconsciente) motivos e procedementos retóricos que proveñen desa mesma plebe.

Outro paradoxo consiste en que condena a marxinalidade e á vez rende culto a unha versión sublimada da mesma: a retirada do mundo que encarnan os ermitaños e anacoretas na súa vida de austeridad e coraxe ante os asaltos do demo. Arremete contra moitas formas de conduta antisocial e reproba a todos os que viven na periferia da sociedade, pero ao mesmo tempo adopta como modelo ao santo outsider que a abandona e convértese así á súa vez en marxinado.

Un terceiro paradoxo está en que defende o comedimento, a sabedoría e a vida ordenada e rexeita todas as modalidades de conduta impulsiva e de ´tolemia´ (que equipara co pecado e o mal) , pese ao cal cultiva ao mesmo tempo invencións artísticas descabelladas, caprichosas e impredicibles, así como unha liberdade excesiva (o que os seus contemporáneos denominaron grylli, drôleries ou disparates).  Critica ferozmente a ´tolemia´ en todas as súas formas, pero adopta unha estética baseada nesa mesma condición. Así, unha sensación de tensión interior impregna, por non dicir creba, a creatividade do Bosco.

Cuarto paradoxo: aínda que rexeita sistemáticamente as preocupacións terrenais, apoia a austera retirada do mundo -cos inflexibles anacoretas como exemplo por excelencia- e presenta a Xesús como modelo definitivo, ao mesmo tempo desenvolve un código ético de carácter case totalmente profano. E para representar ese sistema moral non relixioso adopta ata o formato ´santificado´ do tríptico.

E un último paradoxo: o Bosco arroxa ao Inferno a grupos enteiros dos seus semellantes, especialmente aos pobres e os ´antisociais´, pero con todo toma como modelo profano do arrepentimento a un humilde vendedor ambulante, desastrado e vagabundo, que levou unha vida de pecado.

Toda a obra do Bosco posúe un ton e unha mensaxe moi moralistas, claramente destinados a reformar ao seu público; con todo, codifica de tal xeito as súas invencións que o efecto xeral é dun hermetismo difícil de entender: “O sabio fala en adiviñas”. Pero esta formulación é acorde coa súa actitude racionalista: só o individuo intelixente -é dicir, o que quen de descifrar as súas persoais cavilacións- pode alcanzar a sabedoría e a virtude. Os espectadores estúpidos non son dignos de acceder a esa mensaxe e ao comportamento moral, e xa que logo quedan excluídos dos seus ensinos.

O Bosco defende os valores e normas da burguesía urbana e de (a súa interpretación) a fe católica, pero faino dun modo que podería facernos sospeitar o contrario, ata crerlle culpable de herexía. Parece que en torno ao ano 1500 houbo nos círculos da aristocracia e a corte española certas tendencia ideolóxicas que, aínda que non estrictamente heterodoxas, si estaban vinculadas ás pantasmas apocalípticos e mesiánicos acolleitos pola orde terceira de san Francisco e outros grupos pouco definidos, e que allanaron o camiño para que existise un interese pola vertente posiblemente herética do Bosco. Cara a 1520-1530 habían ir aínda máis lonxe algúns círculos humanistas, vagamente inclinados á heterodoxia, e é probable que visen no Bosco un espírito afín. (…) No ambiente español e hispanoborgoñón viuse inicialmente ao Bosco como un pintor ´curioso´, autor de fantasmagóricas invencións, pero enseguida interpretóuselle para darlle un contido espurio. Naceu así unha dobre lectura, a dun Bosco ortodoxo e outro herético, que se mantivo entre os autores do Barroco. Os paradoxos que son inherentes  á súa arte levaron inevitablemente a esa ambigüidade na súa interpretación, ambigüidade que chega mesmo ata os nosos días.

Paul Vandenbroeck. "Axiología e ideología en el Bosco". En El Bosco. La exposición del V Centenario. Madrid, Museo del Prado, 2016, pp. 91-113. Cita da páxina 111.