Universidade de Salamanca: Fachada prateresca

Á hora de preparar unha entrada sobre a esta famosísima fachada, atopei este magnífico texto en castelán, polo que renuncio a redactar nada distinto. Gozade das fotos e do texto que é de Mundo Arte.

O termo plateresco xorde no século XVII, posteriormente ás obras realizadas en devandito estilo. É Ortiz de Zúñiga en 1677 quen utiliza por primeira vez esta expresión ao falar do Concello de Sevilla. O termo, como tal provén da sensación que produce a técnica usada nos relevos decorativos que o caracterizan, pois parecen verdadeiras filigranas realizadas en prata. O estilo identifícase por un tipo de decoración superficial que cobre o edificio. Xa no século XX, Nieto Alcaide denomínao como un fenómeno de indeterminación e indefinición artística. Debemos engadir que se caracteriza polo uso de repertorios ornamentais italianos en conxunto, onde ademais se pode apreciar a esencia do gótico, entendendo isto como unha negación á orde e á proporción que propón a estética clásica. Nos casos en que se utiliza este estilo sobre antigos edificios ten como fin o dotar ao conxunto dun aspecto máis sofisticado e moderno.

No primeiro cuarto do século XVI, na cidade de Salamanca realízanse varias edificacións renacentistas onde a decoración é puramente plateresca. Entre estes atopamos a Universidade de Salamanca, o edificio de orixe gótica acolle unha portada principal de estilo plateresco. Esta entrada situada na Rúa Libreiros pertence a unha mercé dos Reis Católicos, aínda que se realizou en 1534 data posterior á morte destes. A fachada é de tipo portada-retablo característica da arquitectura realizada durante a época dos Reis Católicos. Este tipo caracterízase por ter un pano decorativo que pouco ten que ver coa arquitectura ao que está encostado. O único elemento gótico que pode observarse na fachada é a entrada de dobre pórtico. A portada é autónoma e inconexa co resto do edificio. Os arcos góticos rebaixados parecen quedar esmagados baixo a decoración superior, cuxo volume vai de maior a menor segundo obsérvase de abaixo a arriba. Esta solución é utilizada para crear un efecto óptico que outorgue maior realidade ao observado.

A estrutura gótica orixinal queda camuflada tras o pano de decoración italiana. Isto, xunto ao programa iconográfico que a protagoniza, forma parte de toda unha idea humanística acorde coa institución universitaria que a contén. O relevo utilizado é case exento proxectándose cara ao espectador que se atopa diante. A decoración distribuír en tres corpos, con cinco rúas dividas en dous pisos, pois o corpo superior acólleo o remate do deseño. Santiago Sebastián e Luís Cortés interpretan a fachada como a alegoría á casa da ciencia e do vicio, partindo da teoría do italiano Filarete. De tal modo a rúa central levará ao carón as virtudes e ao outro o vicio. Na parte superior dereita situaríase a figura de Hércules representando o amor sacro mentres no lado esquerdo estaría Venus personificando o amor profano. Tamén con este mesmo significado atoparíase a famosa ra situada sobre a caveira, esta sería o símbolo da luxuria, o castigo e da morte. Hai que destacar que entre a rúa central e o segundo corpo a decoración é similar, pertencendo todo iso a un ciclo de exaltación da universidade baixo a protección da monarquía tamén presente mediante os símbolos heráldicos. No corpo inferior observamos cinco paneis correspondentes ás rúas. O panel central está protagonizado por un medallón onde aparecen o busto dos Reis Católicos acompañados por unha inscrición en grego na que se le “Os Reis para a Academia e esta para os Reis”. O cetro que sosteñen os reis e que actúa de eixo central, é un símbolo relacionado co Libro da Sabedoría. O modelo utilizado para as figuras reais deriva das formas usadas na numismática. Devandita composición sería unha homenaxe e recordo aos seus orixinarios fundadores. Os catro paneis que acompañan aos Reyes, dous a cada lado, son meramente decorativos.

Pasando ao segundo corpo podemos atopar cinco paneis, de novo, correspondentes ás respectivas rúas. O panel do centro, sobre o dos Reis Católicos, pertence ao escudo do emperador Carlos V co Toisón de ouro, imaxe que enxalza á monarquía rexente. No rexistro da esquerda, que queda a continuación do escudo de Carlos V, atópase a representación do aguia bicéfala en relación co monarca. Mentres que no da súa dereita atopamos outro escudo coa imaxe do aguia, esta vez sinxela. En canto aos paneis laterais deste segundo corpo achamos unha figura feminina á esquerda, que sería a representación de Hebe, segundo Santiago Sebastián estaría representando á deusa da mocidade pola súa coroa de flores. No panel da dereita atopamos representado a Hércules, que xunto a Hebe, simbolizan a protección da monarquía. Sobre estes escudos, dentro destas seccións, atopamos veneras coroándoos, onde aparecen dous caudillos á esquerda, Escisión o africano e Alexandre Magno. Mentres no lado dereito aparecen dous amantes da literatura clásica, Jasón e Medea (maga feiticeira representante da fidelidade matrimonial).

Xa no terceiro corpo, de aspecto máis barroco e co relevo máis avultado; recordemos o xogo óptico que expón o plateresco, aparecen tres seccións de iconografía máis complexa. No panel da esquerda podemos observar no centro, á deusa Venus, acompañada nun flanco por Baco coroado cunha guirnalda. No outro flanco vemos ao divos Marte, o seu amante, portando unha balanza e un casco de visera baixa. Estes atributos aparecen esculpidos baixo o medallón do deus guerreiro. A balanza no zodiaco atópase baixo a protección de Venus e o casco aparece ao seu lado para sinalar as relacións que manteñen co seu amante. Ambos os medallones aparecen unidos na parte superior por un conxunto de golfiños. O panel da dereita protagonízao Hércules ao centro, flanqueado por Fedra e o seu esposo Teseo, e de novo coroado con golfiños. A figura de Teseo afunde a súa orixe na súa historia, pois este ático impediu a entrada dos ladróns en Atenas, e está relacionado co trofeo que aparece no ángulo inferior esquerdo coa cabeza de Perifetes. Esta imaxe garda relación coa fazaña de Teseo segundo a cal capturou ao ladrón máis popular da súa época. Á dereita aparecen unhas serpes que se cruzan acompañadas dun corazón, estas fan referencia á historia dos esposos, pois os réptiles aparecen representando a traizón de Fedra querendo os favores do seu fillastro, en ausencia do seu esposo, tal como conta a mitoloxía. Así ela representa o pecado, mentres Teseo sería a virtude. Finalmente, culmínase este corpo cunha sección central onde aparece un bispo sentado na súa cátedra custodiado por dous cardeais, todos situados baixo unha especie de fornelo. Vai acompañado por dous medallóns que representan as Virtudes á esquerda, e sabios gregos á dereita. Estes personaxes xunto á figura de Hércules, protector de Hispania, a deusa Venus e o Papa sentado que representa a Adriano VIN; estarían simbolizando unha alegoría da Teoloxía.

O programa iconográfico débese observar en conxunto, pois só así cobra o significado que adiantabamos ao comezo, onde a virtude e o pecado atópanse. A mensaxe principal é claro, xa que realiza un encomio á ciencia e á vida activa; mentres que rexeita o vicio e a inmoralidad. Estes conceptos eran os que rexían a vida académica, e aqueles que o humanismo a través das súas escolas, quería transmitir ás seguintes xeracións.

Esta fachada vai máis aló de ser un simple monumento para pasar a ser parte inseparable do pensamento humanista español.

Finalmente quixera aconsellarvos o artigo de Manuel Pérez Hernández e Eduardo Azofra Agustín "Sobre algunas interpretaciones de la fachada rica de las Escuelas Mayores de la Universidad de Salamanca" publicado en Patrimonio. Fundación del patrimonio histórico de Castilla y León, nº 48, pp 51-58, onde se fai un repaso ás distintas interprtacións desta fachada.