O Bosco: axioloxía e ideoloxía

Jheronimus van Aken  apartrouse con asombrosa facilidade das convencións artísticas do seu tempo e a súa xeografía. A súa visión é tan audaz e persoal que merece que lle apliquemos un lema acuñado por Erasmo de Róterdam que era case contemporáneo seu: “Nulli concedo” (Ante ninguén cedo). Esa independencia mental exprésase nun dos seus debuxos, o Bosque ten oídos, o campo ten ollos, en cuxa parte superior pódese ler: “Miserrimi quippe est ingenii Semper uti inventis et numquam invenniendis” (É característicos das intelixencias máis pobres utilizar sempre lugares comúns e nunca invencións propias). Na súa maneira de entender a creación artística, o Bosco outorgou á inventiva un lugar supremo. Posto que ese debuxo utiliza unha vella sentenza (“Os campos teñen ollos, o bosque ten oídos: quero ver, escoitar e quedarme calado”) e unha iconografía tópica (a curuxa e outras aves, o raposo e a galiña), é moi posible que introducise a inscrición a modo de autocrítica. Trátase dunha cita dun tratado de educación do século XIII, De disciplina scholarium, por entón atribuído a Boecio e utilizado -en particular esas mesma frases- por intelectuais e humanistas renanos no século XV.

O Bosco. O bosque ten oídos, o campo ten ollos. Circa 1502-05. Tinta parada a pluma. Berlín.

A obra do Bosco, que foi o máis persoal e idiosincrásico dos artistas flamencos do século XV, é notable tamén porque contén moitas criaturas fantásticas  -diabólicas moitas veces-  que, cunha intención moralizante, representan as consecuencias do pecado e a “tolemia” (folly, concepto amplo que pode incluír a necedad, a maldade e a marxinación social). Foi o primeiro artista europeo que non puxo freo algún á asociación case incontrolada de elementos iconográficos, á inventiva formal e á libre elección de ideas. Tras adoptar como nome artístico o de “Jheronimus Bosch”, dedicou o seu cegador enxeño a pintar unha amplísima visión do home, a sociedade e o mundo. O obxectivo do seu inquisitiva personalidade foi tanto o microcosmos como o macrocosmos, que segundo a tradición debían construírse en mutua correspondencia. Esa dimensión intelectual -deixando á marxe por un momento a súa extraordinaria competencia técnica- non a atopamos en ningún outro pintor do seu tempo ao norte dos Alpes. Os artistas eran por entón meros artesáns dos que só se esperaba que respondesen correctamente os encargos que se lles facían, o cal consistía en primeiro lugar e sobre todo en representar dunha maneira clara e atractiva as ideas e crenzas máis estendidas na sociedade. O Bosco tamén o fixo: coñecemos varias obras relixiosas da súa man nas que se retrata aos doantes, e outras do mesmo xénero adornaban a igrexa de San Xoán na súa cidade natal. Pero ata os asuntos relixiosos convencionais os reelaborá á súa persoal maneira.  Para entender ben esa vertente da súa obra é necesario comparar as táboas dese grupo con outras composicións súas: alegorías moralizantes sobre os costumes dos homes e a natureza da humanidade, e obras estritamente profanas. Un mesmo espírito impregna toda a súa produción: no universo abundan os demos, unha sexualidade sen freo flúe polas veas mesmas da natureza, a humanidade está composta por “tolos” e pecadores, e os santos -e ata o propio Cristo- ven continuamente asediados e atormentados. Aínda que existen, as posibilidades de alcanzar a salvación son mínimas. No seu conxunto, a obra do Bosco posúe tal unidade de ideas e emocións que estas non poden ser máis que do seu autor. Non atopamos na súa obra ningunha mensaxe que lle fose imposto expresamente, ningunha condición como as que comitentes e mecenas adoitaban esixir aos artistas. O que transmite a súa pintura é, pola contra, un sólido conxunto de valores que unhas veces son o tema principal da obra e outras se presentan como secundarios ou subxacentes á mensaxe “oficial”, ou se expresan “automáticamente” como parte do todo.

O Bosco. A ADORACIÓN DOS MAGOS

pechado

Hacia 1494. Museo del Prado.

Aa misa de san Gregorio co o pai e o fillo dos donantes do tríptico,  o matrimonio Peeter Scheyfve  e Agneese de Gramme.

Para alcanzar ese obxectivo, o Bosco ideou un modelo creativo que se basea en parte na súa propia interpretación da relixión, nas estratexias de supervivencia desenvolvidas pola xente común e nas doutrinas estoicas da Antigüidade clásica, resucitadas pouco antes polos primeiros humanistas. Ese modelo incluía todo un sistema de valores que configuraba a súa maneira de ver o paso do home por este mundo. Os seres humanos enfróntanse a unha dobre ameaza, pois non só estaba en continuo perigo a salvación das súas almas, senón que tamén a propia sociedade asediáballes por todas as partes. Víanse así obrigados a buscar protección na fe, na firmeza moral e a prudencia e, como último recurso, na súa capacidade de resistencia á tentación.

Paul Vandenbroeck. “Axiología e ideología en el Bosco”.En  El Bosco. La exposición del V Centenario. Madrid, Museo del Prado, 2016, pp 90-113. Cita das páxinas 91-92