Mosteiro de san Xoán de Caaveiro nas Fragas do Eume

A pesares de estar rematando o curso de Historia da Arte de 2º de Bacharelato, fago hoxe esta entrada dedicada ao Mosteiro de san Xoán de Caaveiro por ter padecidos, unha vez máis, a agresión dalgún pirómano. Como ben saberedes durante case unha semana a Fraga do Eume estivo ardendo. Para min, estes monumentos (o arquitectónico e o natural) teñen unha fonda connotación persoal desde que estiven neles por vez primeira alá en 1972… Despois volvín en moitas ocasións, sendo a última hai menos dun ano, data das fotos que acompañan este post.

O mosteiro de san Xoán de Caaveiro, no concello coruñés da Capela, atópase nun lugar illado, sen ningunha outra construción ou restos de presenza humana, próximas. Precisamente a soidade do lugar foi o que determinou a ubicación deste pequeno mosteiro: nunha coliña rodeada polo río Eume e por un afluente e no media dunha impresionante fraga. O recollemento, o silencio a a harmonía coa paisaxe son características deste lugar.

As orixes da construción témolas que remontar ao século VIII (non quedan resto desta época) e sobre todo aos principios do século X cando un pequeno grupo de anacoretas decidiron xuntarse para vivir en comunidade por iniciativa de san Rosendo. Coa doazóns de san Rosendo, os ingresos do mosteiro medran espectacularmente: terras cultivables á dereita do río Eume, xurisdición sobre vilas e freguesías, ficando exento da autoridade do arcebispo de Santiago de Compostela Deste xeito o pequeno cenobio acadou a categoría de Real Colexiata que terá a finais do século XVIII, cando ficou abandonado e principiou a xeira de abandono.  Nas súas orixes foi un mosteiro bieito e logo, como colexiata, pertenceu á Orde do Cóengos Regulares de santo Agostiño probablemente desde o século XIII. Entre o ano 1220 e o 1259 prodúcese a máxima expansión do seu dominio, nela estivo á fronte do mosteiro o prior Don Martiño Rodríguez, quen logrou a ampliación do couto até a ponte de Pontedeume.

Coa desamortización, todas as posesións da comunidade foron vendidas polo Estado a particulares, as reliquias de San Rosendo foron trasladadas a Santiago, e algúns dos obxectos relixiosos, como as imaxes ou as campás da igrexa, foron distribuídas entre as igrexas das Neves e Soaserra.

Temos que dicir, antes de facer a descrición da obra medieval que cando foi mercado, a finais do XIX, por Pío García Espinosa e tras a obtención dos permisos eclesiásticos para a súa restauración, foron derrubados importantes elementos arquitectónicos tales como a casa dianteira ou a igrexa prioral; ademais edifícase un pavillón para almacén e reconstrúese a capela de santa Sabela. Incluso volve ser ocupado por relixiosos, pero esta vida monacal coa morte de Don Pío volve desaparecer.

Considero que a principal característica arquitectónica do conxunto de Caaveiro é a súa adaptación ao difícil e escarpado terreo. Así como a falta de espazo edificable tendo que recorrer a dependencia subterráneas e a muros de contención. Os restos arquitectónicos máis antigos son do XII. O conxunto contaba con dúas porterías, un casa con forno, seis celas, un cabido e outras dependencias común. Ademais destacaban as dúas igrexas románicas dunha planta e con ábsidas semicirculares. Fóra do recinto estaban algunhas vivendas para criados, as cabaleirizas e o muíño.

A igrexa que hoxe podemos contemplar está situada sobre unha coliña polo que houbo que facer muros que actúan como auténticos contrafortes. Tras sucesivas e lentísimas campañas de restauración levadas a cabo pola Deputación da Coruña, actual propietario, podemos gozar dunha magnífica igrexa románica cun campanario barroco do XVIII que, como na meirande parte das torres de Galicia, é debedora da estética de placas de Simón Rodríguez sendo o seu autor Clemente Fernández Sarela. Baixo dela pódese ver o escudo coas as armas de Castela e León, co Toisón de ouro e a coroa real, e unha ventá rectangular.

Existían dúas igrexas. Da primeira apenas quedan vestixios e da segunda, que é a capela de santa Sabela, podemos dicir que é dunha soa nave rectangular de 5,70 metros de largo, con ábsida circular. Foi restaurada por Pío García Espinosa aumentando a lonxitude da nave. 

A igrexa, ou polo menos a cabeceira e parte da nave, é románica de finais do século XII, con planta rectangular dunha nave cuberta de madeira e unha ábsida semicircular cuberta con bóveda de medio canón peraltada terminada en bóveda de forno. O arco triunfal tamén é peraltado, descansando sobre columnas acodilladas aos muros.

Exteriormente apréciase o gran desnivel do terreo que existe baixo o corpo do templo e a ábsida o que obrigou a construír un gran muro cadrado de apoio, encostado ao barranco, que mostra grandes contrafortes e que recorda a articulación lombarda polos seus arcos e pilastras. 

Pola súa banda, a propia ábsida non é precisamente esvelta nin de gran tamaño. Con todo, a habitual boacaliade dos perpiaños graníticos do románico galego e a acertada relación de proporcións fai que se nos mostre bastante harmoniosa. 

Ten esta ábsida un triplo rebanco en degradación e dúas columnas con capiteis de pomas que dividen o muro absidal en tres panos ou rúas. Nos panos central e meridional ábrense senllas ventás de dobre arquivolta semicircular e de superficie lisa apoiadas en dous pares de columnas acobadadas. O van do pano norte é sinxelo, de medio punto tamén e arestas vivas.

O saínte tornachuvias repousa descansa nas columnas que separan os tramos e en canzorros de variada ornamentación.

Hai que advertir que a bonita pero algo estraña portada principal foi moi modificada (reinventada) na citada restauración decimonónica, posto que, segundo parece, parecíase á da igrexa de Bergondo. Esta portada do Oeste configúrase de dúas arquivoltas apoiadas en columnas codilladas cun tímpano decorado cun Agnus Dei de prominentes cornos.

No exterior, a casa dos canónicos, as cociñas, a casa dos criados, as cabalerías, o conxunto do muíño e a Ponte Sesín do mosteiro tamén se conservan aceptablemente.

“Conta a lenda que unha chuviosa mañá de inverno en Caaveiro, San Rosendo levantouse e vendo o mal día que facía queixouse contrariado. Ao momento decatouse do seu pecado xa que o tempo era vontade divina. Decidiu tirar ao río Eume o seu anel episcopal como penitencia. Sete anos despois, mentres o cociñeiro de Caaveiro preparaba o xantar para os monxes, abriu un salmón e, dentro dos intestinos do peixe, atopou o anel de San Rosendo. Rapidamente comunicoullo ao bispo, quen dando grazas a deus deuse conta de que o seu pecado fora redimido”.

O conxunto  é Monumento Histórico Artístico desde 1975.

Máis información na Wikipedia en galego, en Arte guías e neste artigo. As fotos son de INICIARTE.

 

Déixovos, finalmente, unas fotos da beira do río Eume.