Mosaicos de Xustiniano e Teodora en san Vital de Rávena

Xustiniano e o seu séquito

S. VI d.C (547). 1ª Idade de ouro da arte bizantina.

O mosaico bizantino é herdeiro do paleocristiá e oriéntase á decoración dos muros. O seu papel é fundamental como elemento de transmisión do simbolismo da luz como reflexo, como “raio” de Deus. Tamén ten un simbolismo propagandístico porque a súa riqueza é signo do poder imperial, e resulta por isto un compoñente do cesaropapismo bizantino.

A súa solución plástica conserva esa tendencia idealizadora da arte da época, moi vinculada ao seu contido relixioso e polo tanto espiritual, que é precisamente o que se trata de representar, xustamente o que non é posible “materializar” de forma realista.

Na súa realización empréganse teselas de mármore de diferentes cores e teselas de barro cocido policromadas con pasta vítrea, pero sempre buscando o impacto cromático.

As composicións adoitan ser frontais, con figuras illadas, aínda que se adoitan aliñar nun plano corrido. Na representación repítense os esquemas de rixidez e hieratismo. As técnicas máis habituais son as denominadas opus tessetattum, a base de teselas cúbicas, todas iguais e de distintos tons, e opus vermiculatum, en que cada tesela adopta a contorna precisa podéndose realizar así todo tipo de escenas figuradas. O máis normal era que se combinasen ámbas técnicas, vermiculatum para as contornas e tesselattum para o recheo.

A arte musivaria bizantina tiña como finalidades esenciais, non só a ornamentación suntuosa do espazo onde se desenvolvían as liturxias, senón que, posiblemente, o fundamental era exaltar a grandeza do emperador e da Igrexa; ilustrar por medio de imaxes a función divina do poder imperial e facela visible ante os súbditos e os fieis. Tiña tamén como misión satisfacer o desexo de alago, estimular o gusto pracenteiro do emperador, dos membros da aristocracia e dos dignitarios da Igrexa, todo iso conseguido a través dunhas figuras impregnadas do espírito maiestático, autoritario e solemne, que son a expresión da autoridade absoluta, da grandeza sobrehumana e da inaccesible mística que conforman o mundo das crenzas de Bizancio.

 Interior de san Vital

A decoración de mosaicos en san Vital céntrase na zona alta do presbiterio, espazo rectangular pechado pola ábsida e na gran bóveda que remata o espazo. O zócolo está decorado, o mesmo que o resto da igrexa por mármores. O programa e linguaxe iconográfica resúmese na idea de que a obra da salvación humana está mostrada por Deus dende os tempos de Moisés que reciben a Lei divina, pasando polos Profetas do Antigo Testamento, ata chegar ao momento decisivo da Redención (Novo Testamento). O home, en resposta aos plans divinos, tamén dende antigo fixo ofrendas como no Antigo Testamento. Na Nova Era Cristiá a parella imperial, Xustiniano e a súa esposa Teodora, como elixidos divinos. Xustiniano gustaba chamarse "sacerdote", tamén presentan ofrendas ao Pantocrátor, Cristo en Maxestade Supremo e Eterno, representado na bóveda da ábsida. Todo este programa iconográfico está repartido da seguinte forma:

-na bóveda central do presbiterio represéntase o Cordeiro Místico, símbolo de Cristo Redentor;
-nos muros laterais represéntanse escenas e personaxes do Antigo Testamento, no panel inferior, e os Evanxelistas do Novo Testamento no panel superior.

O mosaico de Xustiniano está situado no panel da dereita, sobre o zócolo de mármore. Represéntase o emperador no centro do grupo, revestido de púrpura, coroada e rodeada por un nimbo, que pretende simbolizar o poder conferido por Deus. O séquito imperial foi representado no momento de facer a entrada no templo, portando os obxectos sagrados necesarios para a celebración da misa: Xustiniano leva unha gran patena e algún dos seus acompañantes levan o misal e o botafumeiro. O emperador está precedido de dous dignitarios eclesiásticos e do arcebispo Maximiano, cuxo nome aparece sobre a súa cabeza. Entre este e Xustiniano aparece un personaxe de medio corpo que adoita identificarse con Xuliano Arxentarius, o financiador do templo. Á dereita do emperador están representados os cargos políticos e militares da corte xustiniana: o inmediato a Xustiniano asóciase á efixie do xeneral Belisario, conquistador de Rávena, o seguinte ao xeneral Narsés e no extremo do grupo, pechándoo pola esquerda, unha representación da garda persoal do emperador.

Trátase, polo tanto, dun documento histórico de primeira orde, no que dous personaxes están perfectamente identificados, Xustiniano e Maximiano como arcebispo da cidade, e outros tres que o están hipoteticamente. A vestimenta, a situación e os obxectos que levan son reveladores da súa posición social e da súa dignidade. Os sacerdotes, revestidos para a celebración da misa, portal o misal e o botafumeiro; os dignitarios da corte están simbolizados pola súa túnica, os guerreiros polo atavío militar e o emperador polos seus atributos de poder.

Teodora e o seu séquito

 No friso de en fronte, ao outro lado da ábsida, e á mesma altura encóntrase o mosaico da súa esposa, a emperatriz Teodora, antes bailarina e prostituta, cuberta de pedraría. Teodora achégase á igrexa de san Vital para ofrecer o cáliz de ouro para o sacrificio da misa, no medio dunha brillante comitiva de damas do seu séquito e de dous dignitarios da corte, recoñecibles pola indumentaria, a túnica, un dos cales dirixe o cortexo e introduce a emperatriz na igrexa levantando a cortina de acceso. A Teodora séguena dúas damas que, pola posición e individualidade que adoptan, así como pola variedade do vestido e xoias, se identifican coa muller e filla do xeneral Belisario, íntimas amigas de Teodora. Pecha o cortexo un grupo de damas vestidas ricamente para a cerimonia relixiosa.

Os personaxes mantéñense ríxidos e inmóbiles antes a importancia do acto, a mirada fixa, con ollos excesivamente grandes. Teodora supera en altura o resto dos personaxes do mosaico e está diferenciada e singularizada polos atributos do seu rango: a púrpura e a coroa. A variedade das roupaxes, a súa calidade e colorido están captados con minuciosidade ata os máis pequenos detalles das dobras e elementos decorativos (na parte inferior da túnica represéntanse os Tres Reis Magos, como querendo establecer unha correlación entre a adoración e entrega de presentes e o momento histórico da consagración da igrexa de san Vital); as xoias tamén teñen un tratamento moi realista e preciso.

Ambos os dous mosaicos, o de Xustiniano e o de Teodora, teñen unha serie de elementos comúns pero tamén hai notables diferenzas entre eles. Os dous cortexos reflicten o cerimonial ríxido e regulado que debeu existir na corte bizantina, deducido pola colocación, vestimenta, atributos e actitudes dos personaxes. Son dúas comitivas solemnes e graves, frontais, onde a xerarquización dos poderes espirituais e temporais están perfectamente delimitados. Reflíctese o cesaropapismo da corte (Xustiniano considerábase a si mesmo como o décimo terceiro apóstolo), onde as escenas relixiosas toman o carácter de cerimonias cortesás e, á vez, a solemnidade imperial se adapta ao ritual litúrxico. En calquera caso, hai unha intención de resaltar o maiestático, o autoritario e solemne, non só do conxunto, senón na individualidade dos compoñentes de ambos os dous grupos.

Existen, tamén, notables diferenzas entre ambos os dous mosaicos. Son tan claras que ata se chegou a supoñer que foron artistas diferentes os que os realizaron. Efectivmenete, a cor é moito máis rica e variada no de Teodora. O sentido descritivo que se aplica no tratamento dos seus vestidos e xoias, é moito máis preciso que o usado no emperador; neste os fondos están practicamente suprimidos, creando unha atmosfera áurea que proxecta aos personaxes cara ao primeiro plano, coma se non cupisen no espazo, estructurado unicamente pola colocación dos pés e a ocultación dun dos laterais de cada personaxe polas roupaxes do seguinte. Xustiniano está representado nun retrato simbólico, baixo unha evidente idealización que o separa da realidade tanxible. Contribúen a isto unha serie de convencionalismo característicos: isocefalia, fontalidade, pés en “V”, horror vacui, movementos reiterativos en todos os personaxes, hieratismo e rostros indefinidos no séquito, cores planas, ausencia de perspectiva, maior canon en Xustiniano, como símbolo de autoridade e gracia, ausencia de movemento. Incluso represéntase mozo a Xustiniano, maila ser daquela xa vello, nun claro esforzo de idealización.

 En cambio, no de Teodora, é de moita maior profundidade espacial obtida polo apoio visual das cortinas entreabertas, a fonte de pé ou na especie de fornela abovedada que enmarca a emperatriz. Tamén é distinta a propia proporción das figuras.

Malia as limitacións estilísticas nas que os seus autores renunciaron a todo efectivos plástico de perspectiva, de gran rixidez compositiva, os retratos da parella imperial e do arcebispo Maximiano, son enormemente expresivos e convincentes, dun realismo inusual, sobre todo o de Maximiano, que é sen dúbida o personaxe mellor caracterizado cun rostro enxuto, de mirada vida e emprendedora.

Finalmente, respecto á a cronoloxía, hai que dicir que Maximiano foi designado arcebispo de Rávena no ano 546. A emperatriz morreu no 548, polo tanto hai que entender que ambos os dous mosaicos se executaron entre ambos os dous anos. É posible que os paneis de retratos de san Vital se importasen xa compostos dende Constantinopla e que fosen pegados na ábsida sobre unha base de cemento. En calquera caso, os seus autores son bizantinos e moi coñecedores dos trazos dos principais personaxes.

A información desta entrada procede de múltiples fontes, especialmente na publicada na web do IES Juana de Castilla mais hoxe xa retirada. Aconséllovos que vexades, tamén, o magnífico comentario realizado por Paco Hidalgo en Arte Torreherberos ou o de Enseñ-arte.