A prerrománica igrexa do Cebreiro

O templo é de feitura prerrománica, do século IX. Construído con lousas de pizarra (elemento característico e abundante da montaña luguesa), inicialmente estivo soterrado en parte para protexelo das inclemencias meteorolóxicas xa que está por riba dos 1.300 metros de altitude. En 1450 padeceu un importante incendio, axudando o propio Papa Pío II á súa restauración. Posteriormente, en 1641, volvería a padecer outro incendio.

Esta igrexa, ademais de estar ubicada na fermosa e restaurada aldea do Cebreiro (entrada dos pelegríns a Galicia) e de estar rodeada de pallozas (elemento de arquitectura tradicional galega de carácter prerromano) é famosa polo milagre e polo seu cáliz.. As crónicas sosteñen que:
“Un monxe de Aurillac celebraba misa nesta capela cando un paisano ascende ao Cebreiro para a misa no medio dunha forte treboada. O monxe celebrante, de pouca fe, menospreza o sacrificio do labrego. No intre da consagración o monxe percibe como a hostia convértese en carne sensible á vista, e o cáliz en sangue, que ferve.” En 1486, Os Reis Católicos, peregríns a Compostela, hospedáronse cos monxes, contemplaron a milagre e doaron o relicario onde se gardou a milagre ata os nosos días.

Hoxe, cáliz, patena e relicario constitúen un valioso conxunto relixioso e histórico-artístico. O cáliz e a patena son afamadas pezas románicas do século XII. A lenda do santo grial galego estendeuse por toda Europa. O Cebreiro e o seu milagre influíron na parsifalesca de Warger. Este cáliz é o que preside o escudo de Galicia.

A capela de san Bieito, na nave norte, está dedicada a este santo en lembranza ao monxes benedicitiños que edificaron e custodiaron a igrexa desde o ano 836 ata 1853. Os monxes de Aurillac, chamados por Afonso VI, permaneceron no Cebreiro desde 1072 ata 1487, data na que os Reis Católicos obtiveron do Papa a desmembración do Cebreiro de Autillac e a súa anexión a san Bieito o Real de Valladolid. Os monxes de san Bieito abandonaron o Cebreiro en 1853, como consecuencia da desamortización de Mendizábal.

Debido ao seu estado ruinoso, en 1962 comezaron as obras de restauración.
Na actualidade é unha igrexa de planta basical, con tres naves e tripla cabaceira rectangular, cuberta a dúas augas e de madeira nas naves e de bóveda de canón con arcos faixóns nas cabeceiras. As naves están separadas por fortes piares.A cabeira sur e a central están unidas por un arco oxival. No exterior destacan a súa robusta torre e os poderosos contrafortes.