"Nunha ribeira moi
empinada levántase esta igrexa que perteneceu a un antigo mosteiro, pero os
datos que se posúen son escasos e confusos…
O terreo no que se
levanta a igrexa é tan escaso que foi necesario escavar na rocha o espazo
suficiente para erixir a cabeceira; e no outro extremo, contra u oeste, houbo
que que construír unha pequena cripta sobre a que se alza a fachada principal e
a terraza existente diante dela, desde a que se enxera unha impresionante
paisaxe. A cripta consiste nunha bóveda de canón, de magníficos perpiaños de
granito, pechada á fronte por un muro liso, no que se abre, no centro, unha
sinxela porta de acceso ao interior, que non ten comunicación coa igrexa alta.
O recurso é importantísimo e o único paralelo en Galicia é a cripta que o
propio Mateo realizou en Santiago para soster o Pórtico da Gloria; a de Ribas
de Miño é moito máis modesta, pero o concepto e a función son os mesmos e iso
demostra a valía do seu artífice, e tamén a estreita vinculación con Mateo. O
acceso á igrexa alta tense que facer, necesariamente, polas partes laterais.
A planta da igrexa
consta de nave e ábsida únicas. Aquela divídese en catro tramos por arcos
diafragmas apuntados que sosteñen o teitume de madeira. As columnas, embutidas
nos muros, rematan con capiteis de follas que, nalgún caso, presentan o eixe
perlado e puntos trepanados, parecen seguir o modelo dos da nave de san Xoán de
Portomarín, ao mesmo tempo tamén se relacionan con algún de deambulatorio de
Carboeiro. Eles mesmos, por outra parte, serviron de inspiración para os de
santa María de Pesqueiras, situada na outra banda do río. A mesma relación
existe entre as ventás de Santo Estevo e as de Portomarín e Pesqueiras, nas que
volven estar presentes as inevitables receitas mateanas.
A organización da
contraportada de Ribas de Miño é coma a de san Xoán de Portomarín. No medio
ábrese a porta de acceso ao templo, co arco e as xambas en bocel; nas beiras,
dúas portas estreitas con lintel pentagonal conducen a unha escaleira de
caracol que leva a un corredor diante do rosetón grande da fachada, comunicado
coa nave a través dun arco apuntado amplo. As escaleiras que seguen ata o
tellado, e a do norte levaba á espadana que se alza nese extremo do
frontispicio ata a restauración de 1976-1977, data na que se desmontou. A
relación con san Xoán de Portomarín está fóra de dúbida e evidencia os vínculos
que tiña con ela o autor de Santo Estevo.
(…)A ábsida
diferénciase da organización que presenta a de Portomarín. O arco triunfal, de
medio punto, apoia en columnas, estas teñen nos capiteis decoración de follas
reviradas sobre si ou que se resolven en bólas. Outros parecidos vence, por
exemplo, en San Xoán da Cova…
No exterior destaca
a rotundidade do volumes xeométricos, claramente diferenciados. Os altos
contrafortes da nave e mais o elevado lugar no que se alza a igrexa realzan a
elegancia das proporcións, ás que non estorba a riqueza ornamental da portada.
O beirado da ábsida organízase con canzorros sinxelos que soportan arcos de
medio punto, coma en Ourense, aínda que en Ribas de Miño prescinden das tabicas
e de que os arcos acollan motivos ornamentais. Iste tipo de beirado reitérase
en san Xoán da Cova. Os rosetóns do presbiterio repiten o festón de arcos
pequenos.
Na nave, os
contrafortes danlle unha forte articulación á que se subordinan os demais
elementos. Debaixo do arcos de medio punto que os unen ábrense ventas, as que
se volven ver motivos mateanos, e a sinxela porta sur. Os beirados prescinden
dos arcos e os canzorros ornaméntanse con bólas e temas similares, sobriedade
que se abandona na fachada principal, unha das mellores da nosa arte medieval.
Na parte inferior
da fachada ábrese a portada, flanqueada por arcos cegos con molduras que
perfilan semicírculos con piñas como as da porta sur de Portomarín. Estes arcos
con muro algo retirado case suxiren a existencia de tres naves, coma se o autor
quixese xogar cos elementos arquitectónicos para lle facer crer ó espectador
nunha distribución interna inexistente. Son pois, uns fornelos moi diferentes aos que se ven noutras fachadas, aínda que son comparables ós da veciña igrexa
de Diomondi, que se deberon inspirar nestes de Ribas de Miño.
A porta é o
conxunto que suscitou máis interese pola beleza singular e pola calidade e
variedade da ornamentación e iconografía. As catro arquivoltas semicirculares
apoian noutros tantos pares de columnas acobadadas. Os esveltos fustes lisos,
de mármore do país (que contrasta co granito do resto), álzase sobre basas
altas e nos ángulos lábranse molduras. A alternancia de granito e mármore
utilizouse en ocasións contadas e en obras coma a catedral de Santiago, pois
nela Mateo empregou, no Pórtico da Gloria, algún fustes marmóreos.
Os capiteis da
portada de Santo Estevo decóranse con follas que reciben diferentes tratamentos
e disposicións, pero é común en todas a claridade e o virtuosismo que logra
notables efectos plásticos, perfís recortados, eixes perlados e puntual
utilización do
As arquivoltas
moldúranse con boceis, medias canas e
escocias recubertas por múltiples motivos ornamentais. A maior presenta follas
radiais grandes de extremos enrolados, ornamentación que non falta en ningún
dos núcleos mateanos, aínda que as variacións que ofrecen impiden a repetición.
A arquivolta seguinte está sogueada e na rosca engádenselle follas radiais
pequenas de contorno xeometrizado. É unha decoración similar á do mesmo arco da
porta sur de Portomarín, que desde Santo Estevo pasou a Pesqueiras. A terceira
arquivolta de Ribas de Miño reitera as ovas e as frechas no bocel, seguidas no
intradorso de cabezas de cravo pinxentes; relaciónase, outra volta, coa porta
sur de Portomarín.
A arquivolta menor
supera as anteriores en complexidade e riqueza, xa que nela dispóñense sete
figuras sentadas que evocan a disposición dos anciáns apocalípticos. O central,
con coroa na cabeza, porta un disco solar interpretado coma unha roda de raios
curvados sinestrosos. A segunda figura, de esquerda a dereita, leva coas mans
veladas un crecente de lúa. Os anxos astróforos introduciunos na arte galega o
mestre Mateo (utilizouno na cripta e no arco da fachada do Pórtico da Gloria) e
desde el pasaron aos seus seguidores, que os empregaron na catedral de Ourense
e no pazo de Xelmírez.
As figuras que
flanquean a central viran a cabeza cara a esta e cruzan as pernas. A esquerda
sostiña coas mans un obxecto (hoxe perdido) que podía ser un instrumento
musical; a da dereita pousa a man esquerda sobre o xeonllo, leva a outra mana o
peito e parte do manto pendúralle do brazo. A penúltima figura, tamén coas
pernas cruzadas, suxeita e tanxe un salterio; mira para a última figura, que
pousa a man dereita no ombreiro esquerdo, sostén o manto e apoia a outra enriba
do xeonllo. A figura do outro extremo da arquivolta toca un fídula que mantén
no regazo. Mestúranse, pois, dous temas que en Galicia son exclusivos de Mateo
e dos seus colaboradores: os músicos anciáns e os personaxes astróforos. Os
paralelos haberíaos que buscar en Santiago, Ourense, Portomarín e Carboeiro;
isto é, nas obras do mestre Mateo e dos seus discípulos.
As xambas reciben
tamén un tratamento único, xa que se labran en bocel grande abrazado por
arquiños de medio punto con pinzas entre eles, decoración que se utiliza en
arcos, non en elementos rectos. Os ángulos salientes repiten a súa proximidade
aos postulados da arte de Mateo e dos seus seguidores, posto que se decoran as
figuras. A esquerda ten un anxo sentado que xira a
Sobre a porta, e
ata a vertical das claves dos arcos laterais, esténdese un beirado. Cada
canzorro ornaméntase cunha roseta con botón central, e neles apoian arcos de
medio punto perfilados por molduras diminutas, que gorecen novas rosetas de
follas rizadas con incisións e trépano. De cada unha penduran dous talos curtos
resoltos en piñas ou acios. As cubertas presentan unha liña en zigzag. A
distribución da fachada (porta-beirado-rosetón) é coma a de Portomarín, Ourense
e Santiago.
Na parte superior
da fachada ábrese un rosetón grande de case catro metros de diámetro, que leva
bólas na ampla escocia do óculo, motivo habitual nos edificios mateanos. A
decoración xeométrica, calada en granito, ten no centro un círculo do que
parten doce pentágonos alongados e continúa cara á beira con outros círculos de
diámetros diferentes. A zona central deste rosetón, círculos e pentágonos
alongados, coincide co que se abre en Portomarín sobre o arco triunfal, e
ocorre o mesmo coas bólas do óculo. A fachada remata cunha cornixa lisa nas
vertentes do tellado.
(…) A igrexa de
Santo Estevo de Ribas de Miño é obra dun mestre próximo a Mateo, coñecedor de
moitos dos seus recursos arquitectónicos, iconográficos e ornamentais, e dos
seus colaboradores, entre os que se podería contar con el mesmo; como mínimo,
tívose que formar ao lado do mestre de Portomarín, especialmente co autor das portadas
laterais. Tamén coñecía algún recursos utilizados na catedral de Ourense,
motivo que lle dá á súa obra un carácter único e senlleiro dentro da arte
galega, algo que corrobora o feito de que del partisen outros artistas, por
exemplo o de Pesqueiras…"
Ramón Izquierdo Perrín.
Arte Medieval (I). Galicia. Vol X. A Coruña, Hércules, 1993, pp. 235-240.
Fotos: INICIARTE
Entradas
No hay comentarios:
Publicar un comentario