Arte Asturiana: Santa María do Naranco (I)

Un dos edificios que máis teño admirado e santa María do Naranco, nas aforas da cidade de Oviedo. Hai xa máis de trinta anos que o coñezo e cada vez que vou a Oviedo non deixo de visitalo. Para preparar estas entradas en INICIARTE, revisei toda a miña bibliografía pero, finalmente, decidín adaptar o texto de Mirabiliaovetensia por ser o moi completo e conciso.

É o monumento máis representativo e coñecido da arquitectura altomedieval do Reino de Asturias e unha das obras cume da arquitectura universal. De enigmática interpretación, podemos dicir, con toda seguridade, que trátase dun edificio no que o símbolo transcende, con moito, á función ou funcións que sen dúbida desempeñou durante a súa etapa de uso civil, de entre as cales, podemos excluír, desde logo, a de uso residencial privado, tratándose, con seguridade, dun edificio cerimonial e representativo, en resumo, un edificio nobre do conxunto rexio de Naranco.

O edificio coñecido como santa María de Naranco, aparece así referido (con seguridade), por primeira vez na Crónica Silense (s. XII), que refire como Ramiro I edificara un palacio na ladeira do monte Naranco, convertido máis tarde en igrexa, dedicada á Virxe María. A data da súa conversión en igrexa hai que situala a partir de 857 (doazón de Ordoño I a San Salvador da vila de Liño), e 905 (doazón de Afonso III na que se delimita con exactitude o coto de devandita vila).

(…) Trátase dun pavillón rectangular de eixo maior E.-O., cunhas dimensións aproximadas de 20 metros (lonxitude), 10 metros (anchura, dos que, aproximadamente uns 6 metros corresponden ao corpo principal, e 2 metros aos pórticos laterais N. e S.), e uns 9 metros de altura total; de dúas plantas, desenvólvese axialmente ao redor dun pórtico central, segundo modelos tardo-romanos (…), polo que o edificio posúe unha segura filiación en modelos mediterráneos, contemporáneos á súa construción.

O edificio configúrase espacialmente sobre un dobre cadrado duns 10 x 10 metros, dispostos sobre un eixo maior E-O, a partir do cal establécense as subdivisiones dos seus espazos: lonxitudinalmente, dous espazos laterais duns 6 x 4 m, flanqueando axialmente ao espazo central, duns 6 x 12 metros, repetíndose este esquema tanto no piso terreo como na planta principal; en anchura, ao mencionado espazo central de 6 metros de ancho, se xuxtapoñen, tamén axialmente, polo N. e polo S., senllos pórticos, dos cales, o norte serve de antesala de acceso ao espazo da sala nobre, desde as escaleiras que, tamén de modo simétrico, conducen á súa planta superior; o ao lado sur, hoxe en ruínas, era análogo ao do norte, aínda que carecía de escaleiras, e debeu servir de balcón.

É seguro que o edificio desempeñou unha ou varias funcións capitais dentro do conxunto edilicio rexio de Naranco, aínda que só podemos establecer hipótese respecto de cales fosen os usos concretos do mesmo.

ANDAR PRINCIPAL

A sala central, constituíu, ao noso xuízo, o espazo cerimonial, e xa que logo representativo, do edificio. Accédese a ela por sendas escaleiras dispostas axialmente aos lados do pórtico norte, que desembocan nunha antesala aberta ao exterior, no piso alto de devandito pórtico. O pavimento da sala (dun "opus signinum" basto), está a un nivel inferior ao do pórtico, o que motiva a existencia dun rebanco perimetral, que serve de podio ás pilastras que sosteñen a arquería cega que percorre todo o perímetro interior da sala, reforzando os muros exteriores a fín de recibir a bóveda de canón que cobre o espazo. A arquería cega desenvólvese axialmente a partir dos arcos centrais -correspondentes cos ocos de acceso aos pórticos-, mediante tres arcos máis a cada lado do mesmo, coa particularidade de ir diminuíndo, tanto en alzado como en amplitude respecto ao central, de modo que se produce un efecto de perspectiva, para o observador que penetra na sala e dirixe a súa vista aos testeiros da mesma, a E. ou Ou., acentuada pola presenza, tras devanditos testeiros, dos respectivos miradoiros abertos ao exterior; trátase dun exercicio de concepción espacial francamente romano. As arquerías perimetrais dos muros testeros da sala articúlanse en triplo arco, co central de maior amplitude que os laterais, apoiando nas consabidas pilastras, concibíndose como pórticos de glorificación, segundo un modelo de marco arquitectónico de representación do Príncipe moi utilizado en tárdoa-antigüidade e no Imperio Bizantino; sobre estas arquerías, nos tímpanos da bóveda, sitúanse sendas hornacinas enmarcadas por arcos e xambas con acanaladuras.

Debido á súa función representativa, neste salón concéntrase a maior riqueza decorativa, expresiva dunha simboloxía de discutido significado por parte dos diferentes autores, pero que, para nós, pon en relación o poder do Príncipe coa aplicación inefable da xustiza divina, como explicaremos en detalle máis adiante. Para iso utilízase unha simboloxía alusiva: nos capiteis facetados que rematan as pilastras de sostén da arquería cega (parellas de guerreiros e felinos afrontados, articulados en dous pisos mediante unha separación de columnas e arcos sogueados, na fronte; personaxes con roupa tallar, en actitude contemplativa, nos laterais); nos 16 medallones, pendentes de bandas, situados nas enxoitas dos arcos (os medallones, copias de selos paleobizantinos e paleoislámicos, con representacións de felinos, quimeras, cisnes, alusivos á autoridade e maxestade do Príncipe; as bandas, representacións de profetas, no campo superior, e escenas de guerra, no inferior, aludindo á inefabilidad da palabra de Deus, e, polo tanto, da xustiza divina, administrada polo Príncipe, representante de Cristo na terra); todo iso reforzado nos muros testeiros -onde se dirixiría a mirada do observador-, pola presenza da cruz (nas bandas, co Alfa e o Omega pendentes, e talvez tamén nas hornacinas situadas nos tímpanos da bóveda).

Cabe mencionar, para rematar, a máis que probable presenza nesta sala central do altar (do que unha réplica atópase instalada actualmente no miradoiro E.(…), pero cuxo significado está asociado ao da función cerimonial da sala. Non se trata dun altar consagrado para o culto (G. de Castro, 1995), xa que faltan elementos imprescindibles que testemuñen a súa consagración (a referencia ao ministro que a realiza, a deposición de reliquias...). Trátase xa que logo dun altar que responde a un voto privado (o do Príncipe Ramiro e a súa esposa Paterna), de carácter penitencial, e que contén asímismo unha fórmula de encomio á divindade, ejemplificante da práctica canónica da fe católica. É dicir, nós vemos nesta sala o marco simbólico expresivo duns usos cerimoniais, probablemente relacionados coa administración de xustiza por parte do Príncipe.

Fotos: INICIARTE