O Erecteion, exemplo de arquitectura xónica

O Erecteion (421.406 a.c.) é un pequeno templo de estilo xónico que estaba dedicado a moitas deidades subterráneas da tradición ateniense. Álzase sobre os cimentos dun antigo templo destruído. O seu autor máis probable foi Mnesicles, deseñador dos Propileos da Acrópole. Foi a última gran obra realizada no recinto sagrado de Atenas e constitúe o máximo exponente do estilo xónico ateniense .

Á magnificencia, imponencia e masculinidad do dórico Partenón, contraponse a graza elegante ática e feminina do Erecteion.

O arquitecto conseguiu atopar as solucións a difíciles problemas como a gran desigualdade do nivel do terreo e a afluencia de deuses e heroes que habían de adorarse na construción porque o Erecteion non é un templo corrente, dedicado ao culto dun deus. Era, pola contra, o lugar máis sacro da Acrópole, un templo de moitos deuses e heroes, así como tomba de reis-heroes da prehistoria de Atenas.

Neste santuario adorouse á Nai Terra e a Hefestos, Atenea e Poseidón. Alí foi enterrado Erecteo, quen conquistou Eleusis, introduciu a civilización no Ática e máis tarde foi identificado como Poseidon. A este representárono como unha serpe na parte inferior do templo, remarcando, así, que era un heroe nativo do Stica. Tamén se atopaba a estatua sacra de madeira de Atenea e alí viviu sempre a serpe gardiá do lugar. Ao seu lado estaba a tumba de Cécrope e o santuario dedicado á súa filla, Pandroso, ama de cría de Erecteo.

O levantar este templo estaba nos plans de Pericles, pero a súa construción empezou logo da paz de Nicias, no 421 a.c., interrompéndose durante a expedición a Sicilia, para terminarse no 406 a.c., co arquitecto Filocles.

Non coñecemos con exactitude como era a configuración deste edificio rectangular, con tantas particularidades e tantos segredos, porque moitas partes foron destruídas cando se converteu en templo cristián no século VII. Pero sabemos que o pórtico este, coas esveltas seis columnas xónicas de 6,80 metros, conducía ao templo de Atenea. Sobre o arquitrabe de tres platabandas había un friso do que descoñecemos o seu contido escultórico.

Dentro da naves de mármore atopábase a estatua arcaica da deusa, de madeira de oliveira, que era a súa árbore sacra. Os atenienses crían que non fora tallada por mans humanas senón que viñera do ceo para honrar a cidade de Cécrope. Esta estatua era a que vestían durante a cerimonia das Panateneas co veo que teceran as mozas aréforas. Diante da deusa ardía a inextinguible Lucerna de ouro que necesitaba aceite só unha vez ao ano e cuxo fume saía dunha palmeira de bronce. Era obra do escultor Calímaco.

A naos do templo de Atenea non se comunicaba coa parte occidental do edificio que estaba dedicado a Poseidón-Erecteo. A el chegábase a través dun magnífico pórtico xónico que había no lado norte do Erecteo. Esta parte estaba tres metros máis abaixo que o templo de Atenea porque seguía a inclinación natural do terreo e estaba dividida en dous partes. Na parte oriental adorábase a Poseidón-Erecteo e había altares en honra a Hefestos e ao heroe Butes, mentres que debaixo había unha cripta cuxo destino non estaba claro. Quizá vivise alí a serpe gardiá do lugar á que levaban ofrendas cada mes.

A parte occidental chamábase prostomiaio porque era a cámara antes do stomio da cisterna que se atopaba na esquina suroeste e que debemos identificar co Mar de Erecteo, é dicir, a auga lixeiramente salgada que segundo os mitos atenienses brotou co golpe do tridente de Poseidón. Pausanias dixo que se oía o son das ondas cada vez que sopraba o vento do norte.

Pero o máis admirable do exterior é o pórtico norte, composto por 4 columnas na fachada e dúas nos lados. A fermosura das esculturas que o adornan non ten límites. Cos capiteis xónicos, máis ricamente decorados do habitual, o tellado co artesonado e sobre todo o impoñente dintel da porta cheo de rosetas e palmas, que na antigüidade estaban pintados e cheos de adornos metálicos dourados, a zona norte do Erecteion constitúe a parte máis brillante da arte ático, que estaba no seu apoxeo a finais do século V a.c. No teito hai un buraco que non pecharon nunca porque pensaron que se produciu por raio que lanzara Zeus, e segundo outros, polo tridente de Poseidón, cando loito alí con Atenea. Tamén había no chan un oco, onde se distinguían tres buracos, como pegadas do tridente na roca.

Segundo conta a lenda Zeus buscando o mellor deus para os habitantes do Ática, propuxo unha confrontación entre dúas dos seus mellores deuses: Poseidón, o deus do mar e das augas, e a fermosa Atenea. Poseidón cravou o seu tridente nunha roca para que dela brotase auga lixeiramente salgada. Atenea, pola súa banda, plantou á beira da fonte unha oliveira que non se secaba a pesar da auga salgada. O tribunal dos deuses declarou vencedora á deusa e outorgou o seu nome á polis, “Atenas”

Á dereita do pórtico había unha porta que conducía ao Pandroseion, é dicir, ao templo da ninfa Pandroso, onde Pas ofreceu o seu gran agasallo á cidade: a oliveira.

A creación arquitectónica máis orixinal do Erecteo é o pórtico das Koré, que se atopa no lado sur, enfronte ao Partenón. Son famosas as Cariátides, un nome que predominou na época romana e posteriormente, quizais porque lles recordaban aos antigos a fermosura das raparigas da cidade de Carie, en Laconia que realizaban bailes rituais en honra a Artemis.

A pesar de todas as transformacións que sufriu o Erecteion a mans dos cristiáns, cando convertérono en igrexa, os francos, que o usaro como palacio, e o xefe da garda turca, que instalou nel a súa harem, o edifico mantívose en relativo bo estado ata 1827, cando unha gran parte foi destruída polos bombardeos durante a guerra de independencia grega. Pero de todo isto xa vos ten falado INICIARTE.

Entrada dedicada á familia López-Fernández, os meus ollos na Acrópole.

Fotos: de Pepe L. C. para INICIARTE.