Maruja Mallo: gran exposición en Vigo

A artista foi unha muller activa, inconformista, independente e transgresora que explorou o imaxinario creativo do século XX. Unha gran retrospectiva percorre os seus camiños coñecidos e os seus territorios esquecidos. A exposición reúne en Vigo pinturas, bosquexos, cadernos, anotacións, fotografías e publicacións que permiten ampliar a perspectiva sobre a súa figura

Nestes mesmos meses, fai exactamente 17 anos, realizábase a primeira retrospectiva institucional en España sobre Maruja Mallo (Viveiro, Lugo 1902-Madrid, 1995), preinaugurando o Centro Galego de Arte Contemporánea. Xusto un ano antes, en 1992, con motivo do 90º aniversario da artista, a galería Guillermo de Osma de Madrid realizaba unha mostra da súa obra e editaba un libro que descubría todo o seu imaxinario creativo xunto a episodios esquecidos. A obra de Maruja Mallo, non sempre comprendida na súa globalidad e en parte inexplicablemente esquecida, abriu un novo centro de arte e permitiu, no seu momento, subliñar a súa importancia ofrecéndolle un merecido recoñecemento poucos anos antes do seu falecemento. Unha nova exposición, organizada pola Fundación Caixa Galicia en Vigo, permite repensar e analizar os seus traballos, propondo un encontro cos seus camiños coñecidos mentres se investiga e innova en novas reflexións decisivas sobre a súa obra, para completar o retrato, plural e combativo, desta imprescindible artista.

É precisamente na portada do catálogo publicado en 2002 sobre a súa serie Naturezas vivas onde atopamos unha suxestiva instantánea: Maruja Mallo retratada nas praias de Chile, con algas sobre o seu corpo como máxica vestimenta. Unha imaxe que nos serve para narrar claramente a súa personalidade, a súa imaxinativa presenza, case atemporal, imprevisible. Maruja Mallo, autora paradigmática na creación contemporánea española, queda definida pola súa complexa traxectoria, a súa complicidade xeracional, as diferentes etapas artísticas que interpreta desde un ton persoal e o compromiso social e político. Escalas que compón o enérxico retrato que persegue esta exposición, o dunha muller activa, inconformista.

Esta retrospectiva, a máis completa realizada ata a actualidade, permite asentar as diferentes claves acreditadas, á vez que esclarece novos aspectos do seu traballo, penetrándonos nos seus grandes referentes mentres impulsa condutos interpretativos pouco desenvolvidos ata o momento. Desta forma, os comisarios Fernando Huici e Juan Pérez de Ayala investigan desde bosquexos ata obras, cadernos, anotacións, fotografías e bibliografía para compor novas perspectivas, algunhas especialmente clarificadoras, da súa linguaxe. Trátase de precisar a súa traxectoria partindo dun percorrido que se esixe cronolóxico pero que se apoia, ilumínase, diante de escenas temáticas, desde os anos vinte ás súas últimas composicións.

As dúas sedes da exposición exhiben eixos que se nivelan de forma constante, aliméntanse de referencias á vez que recalan noutras vías de captura teórica. Sucede así co popular, a ordenación xeométrica, as representacións da natureza e os retratos, aspectos conceptuais que rotan no seu itinerario. Resulta definitoria a súa relación co compoñente colectivo, cun rexistro popular transformado en manifesto, plasmado no seu libro O popular na plástica española a través da miña obra (1939). A materia referida ao natural afírmase como outro dos seus alicerces, desde paisaxes periféricas, escenas simbólicas, bodegóns simétricos ata mundos espaciais, oníricos. Relatos que se ordenan, como veremos, en esquemas e arquitecturas que evolucionan na súa traxectoria. Inquieta a construción dunha orde, unha identidade, un armazón conceptual que se mantén como guión creativo, en prototipos, construcións, máscaras e iconas do mar ou da terra. Estruturas que tamén afectan aos seus retratos, temática imprescindible que completa o seu repertorio, onde prevalecen as protagonistas femininas en grandes figuras, alegóricas, como enigmáticas mulleres de perfil ou danzando baixo esquemas xeométricos en Estrelas de mar (1952).

O seu itinerario constrúese a partir de constantes estruturadas como espello ou sombra, rexistro ou acusación, do seu momento. Presenciamos os seus inicios marcados pola atmosfera que vive Madrid a finais dos anos vinte, onde participa de forma activa. Será a época da Residencia de Estudantes, a amizade con Lorca, María Zambrano ou Concha Méndez, e posteriormente con Rafael Alberti e Ortega e Gasset. A súa obra bebe da emoción que respiran esas décadas, despega de enerxía creativa, desclava o real para exhibir impecables composicións de realismo máxico. Estes traballos unen aspectos perennes con outros que madurarán, e desvelan a súa aspiración por evidenciar o popular, provocar desde o compoñente social, en representacións onde predomina a colectividade, xunto ao deporte ou o estudo da figura. O propio Ortega e Gasset abre os salóns da Revista de Occidente para expor en 1928 as súas pinturas, inaugurando unha colaboración que seguirá nas portadas realizadas para a revista en anos inmediatos. Os delicados e esquemáticos debuxos que ilustran esas portadas murmuran, como veremos, unha nova etapa.

Acompañada de Benjamín Palencia e Alberto Sánchez redescubre as periferias, as marxes escuras da cidade. A denominada Escola de Vallecas, onde se inscribe nunha primeira etapa, achega temas de territorios esquecidos, que condensa en sériea Cloacas e campanarios, lugares onde Maruja Mallo ofrece a súa mirada de anatomías e fragmentos senís. Estas obras acompáñana nunha intensa estancia en París, onde expón na galería Pierre Loeb e entra en contacto con Breton, deixando impregnarse do Surrealismo que, como posicionamento, estivo presente nos seus traballos aínda que non sempre coa definitoria importancia coa que moitas veces se etiqueta o seu estilo. Con todo, resultan incuestionables os postulados que adopta nesa estancia sobre os estudos matemáticos de Torres-García e do ensaísta Matila C. Ghyka, definitorios de forma inmediata e na súa traxectoria posterior, que advertimos nos bosquexos das súas cerámicas, os retratos bidimensionales ou os bodegóns do exilio.

A etapa de tremendismo das periferias, que describe Rafael Alberti na Gaceta Literaria, muda inmediatamente en naturezas e anatomías de esquemas, recorre a formas sintéticas, frugales, que manifestan a súa ordenación xeométrica. Novas obras que, xunto á súa crecente sedución pola escenografía e o determinante traballo coa cerámica, detectamos en Esqueleto (1933) ou Arquitectura mineral (1933), debuxos que maceran a mirada experimental que brillará en anos vindeiros.

Implicada coa República, participa como docente nas Misións Pedagóxicas, que a achegan á súa terra natal. Alí sorpréndea o comezo da Guerra Civil, que a obriga a iniciar, como a outros artistas e intelectuais, un longo exilio en Iberoamérica. Nesta viaxe acompáñanlle bosquexos da relixión do traballo, nova serie de obras onde quedan integradas todas as súas obsesións, a natureza, a orde e a vida, claves que reiteran o seu estilo definitivo. A sorpresa do trigo (1936) resume mínimos compoñentes de gran intensidade poética e Arquitectura humana (1937) concilia símbolo e natureza, precepto e poética. Magníficos traballos dominados pola liña e a composición fundamental, sen adxectivos, onde seguen vixentes os fundamentos de Torres-García e Ghyka.

América enche de cor as súas obras, acentúase o onírico, o esotérico, o cósmico. Naturezas terreais e marítimas retratan as súas décadas de exilio, que constatamos no mural do cine Los Ángeles de Bos Aires ou nas súas Naturezas vivas de cunchas, flores e algas, de misterios e vida. De novo as algas, que visten o seu corpo nas fotografías nas praias de Chile, idean tamén unha simbólica e invisible arquitectura de vida, de tránsitos e ordes pensadas.

Esta exposición, xunto ao completo catálogo e o audiovisual realizado por Antón Reixa sobre a súa obra, recoñecen a intensa traxectoria de Maruja Mallo, non sempre escoitada coa detida importancia histórica. Recupéranse agora as múltiples voces desta muller transgresora, vitalista e independente.

Maruja Mallo. Casa das Artes e Fundación Caixa Galicia. Policarpo Sanz, 15 e 21. Vigo. Do 10 de setembro ao 10 de xaneiro de 2010.

Texto e ilustracións via El País.