Pórtico occidental da Catedral de Tui: inicio da escultura gótica

No seguinte texto do profesor José Manuel García Iglesias poderemos apreciar a importancia da escultura na fachada occidental da catedral de Santa María de Tui (Pontevedra). Lembrade que a arquitectura é basicamente románica do século XII pero este pórtico foi rematado en torno ao 1.225, o que o converte nunha das primeira obras góticas peninsulares. Pórtico occidental "A catedral de Tui ten na súa portada occidental unha das expresións artísticas máis transcendentales da arte galega. A escultura española inuagura, en moitos aspecctos, con esta obra a súa camiñar por sendas abertamente góticas, Esta prioridade cronolóxica non é, nin moito menos, o seu valor máis importante. Como estudou Moralejo Álvarez, o programa iconográfico que aquí se expón é de tal altura de contidos que se pode dicir que, tamén desde esta prespectiva o seu valor é igualmente inestimable. Aqueles que pensaron o seu programa tiveron que reducir o repertorio de contidos, que usualmente decora unha catedral gótica nas súas tres portadas, a unha soa; por iso, ante a porta tudense o espectador que atende á súa lectura sente embargado ao tempo polo seu estilo narrativo, extraordinariamente sintético, e por unha carga de contidos en cada figura tal que fai necesario, en máis dunha ocasión, interpretar a algunha en varios contextos temáticos diferentes. Cal é o tema deste progrma iconográfico? Serve a unha idea unificadora “de carácter fundamentalmente eclesiolóxico: o encontro entre Cristo e a súa Igrexa -conxunción de Cristo e o seu Corpo místico-, concibido como un despregamento en graos sucesivos, de acordo co carácter histórico da Redención, e co transfordo do simbolismo nupcial dos textos patrísticos respecto diso” (Moralejo Álvarez. Escultura gótica en Galicia (1200-1350). Santiago, 1975, páx. 10-11). As dificultades interpretativas son moitas; é claro que tres das estatuas atópase á esquerda da porta son: Moisés, san Pedro e san Xoán Bautista, pero hai unha cuarta figura que se interpretou ou ben como Jeremías ou ben como Isaías. A elección entre estas dúas opcións para individualizar a esta figura vén dada pola personalidade que se lle atribúa ao personaxe co crucifixo na man, que se atopa entre as estatuas da parte dereita que tamén pode aludir a Jeremías ou a Isaías. O outro profeta representado neste lado parece ser David e a parella real significa a Salomón, que ten aos seus pés a Marcolfo e á raíña de Saba. Epifanía A lectura do tímpano iníciase na parte baixa para continuala cara arriba. No seu primeiro rexistro a narración interprétase de dereita a esquerda; aparecen aquí os temas da Anunciación, a Natividade e o Anuncio aos pastores, sabiamente engarzados como despois se explicará. Xa no seguinte rexistro a lectura faise de esquerda a dereita; nesta zona sitúallenos aos Magos ante Herodes e o Anuncio dos pastores. Na parte máis alta do tímpano hai unha serie de arquitecturas que nos falan da Xerusalén celeste. Os anxos abundan tanto na escena da Epifanía como na Natividade; a súa inclusión ten unha xustificación lóxica neste programa como despois se verá.

No traballo deste portal se aúnan dous estilos diferentes. Un mestre ou taller realiza o dintel e as estatuas ao lado esquerdo. A parte superior do tímpano e as estatuas ao lado dereito denotan unha man diferente. Relaciónase a primeira tendencia mencionada con Laon. Na súa obra é moi superior o dominio sobre o relevo ao que se pode observar sobre a súa obra de vulto. Resulta sumamente representativo á hora de valorar os seus ideais artísticos o dintel. Nel está implicito o pintoresquismos e pictoricismo laonés. Moralejo asegúranos que estamos ante a primeira “paisaxe” e o primeiro “interior” da arte galega. O sentido descritivo desta tendencia estilistica resúltanos evidente. As estatuas pertencentes a esta man xa non son tan logradas; os gustos narrativos desta tendencia non se adpatan aos valores que esixe unha estatua.

O outro taller que traballa nesta porta tudense debe relaccionarse tamén dunha forma moi directa coa arte francesa, naturalmente tendo en conta que estamos contempllando unha obra provinviana. É agora a tradición que parte de Sens-Chartes á que responde esta obra. Se antes tiñamos que destacar o interese do relevo, neste caso hai que facer sobresaír á estatua exenta. Entre estas estatuas destacan as de Salomón e a raíña de Saba; hai nestas figurass un claro eclecticismo que asume ata o gótico clásico de Chartres. (…) o repertorio de estatuas que se atopan nesta portada non ten nigún paralelismo na arte da época. Se o mestre ou taller que realiza o dintel e as estatuas da esquerda perde categoría artística ao ter que levar a cabo estatuas, neste caso a arte desta segunda tendencia resístese cuendo ten que traballar para o segundo rexistro do tímpano.

Un último trazo cabe sinalar no apartado estilístico. Debe valorarse en toda a súa plenitude a sensación espacial nova, que Tui presenta por primeira vez na arte medieval galega. Como se subliñou en Tui as figuras “están” no espazo. A dependencia das estruturas quedou así, nesta ocasión, completamente superada.

Xamba do lado norte: Moisés, Isaías, san Pedro e san Xoán Bautista

Sinalados os talleres que aquí traballan e a obra que pertence a cada un, cabe pasar a profundar un pouco no significado da escultura que, conxuntamente levan a cabo. Hai unhas liñas directrices comúns en conto a contidos que, nalgún sentido, tamén se denotan no modo de narrar que ha de buscar uns puntos necesarios de engarce para conjuntar un traballo que aúna a dous pensamentos escultóricos diferentes.

Das estatuas que se sitúan aos lados han de destacarse tres da parte dereita: a que leva o crucifixo pode ser ou ben Xeremías, a quen se lle adoita representar cunha cruz entre as súas mans, ou ben Isaías, respondendo a unha interpretación verdadeiramente orixinal desde a súa “Poema do Servo de Iavé”. Sexa unha ou outra a verdadeira interpretación o certo é que nos atopamos ante unha imaxe chea de interese. O crucifixo presenta a Cristo engarzado á cruz con tres cravos; é a primeira vez na arte galega, e posiblemente na arte hispana, que se asume este tipo gótico.

A parella real -Salomón e a raíña de Saba- forma unha iconografía tamén moi interesante. Unha vez máis na arte galega aparece Marcolfo en relación con Salomón. O grupo ten aquí un notable precedente na portada sur da catedral auriense aínda que alí responde a unha tipoloxía e a un contexto iconográfico moi diferente ao que se observa en Tui; no entanto, no fondo, o seu sentido e contidos temáticos veñen ser os mesmos alí contemplados.

Xamba do lado sur: Salón, a raíña de Saba, Simeón e Daniel

A xa aludida necesiade sintética que presenta esta portada está presente, sobre todo, no tímpano. O dintel está cheo de suxestións e de reflexións sobre as posibilidades escultóricas que ofrece a reunión dos seus tres temas -Anunciación, Natividade e anuncio aos pastores-. Seguindo un recurso narrativo que ten notables precedentes, a figura de Xosé responde igualmente á Natividade e á Anunciación; desde unha posición media, entre ambos os temas, enténdese tanto a súa figura sometida na escena da Anunciación, mencionando o seu soño e a súa dúbida, como na Natividade, acompañando a María. Coa imaxe de José o que se está conseguindo realmente é romper os espazos, as limitacciones ríxidas entre os diferentes temas; tómase, deste xeito, a medida ao que cada escena leva consigo e, ao tempo, conséguese trasladar ao relive a sensación de relación entre os temas e de fluidez no relato que, por medio da escultura, estállenos presentando.

A relación Anunciación-Natividade non é unha excepción no conxunto. Preténdese continuamente no tímpano lograr unha narración chea de contactos entre os temas que ven, así, repletos de frecura: o anuncio aos pastores, situado á esquerda, rompe os seus límites para situar, encamiñando cara ao Neno, a un pastor, mentres unha ovella accede ao lugar en que se desenvolve o episodio da Natividade. As relacións temáticas non quedan limitadas a este engarce que imprime dinamismo ao conxunto; existe, ademais, a pretensión de buscar outros matices que fagan resaltar outros principios ideográficos. Un exemplo respecto diso: nos dous extremos do dintel sitúanse, en similares posicións, aos anxos das respectivas anunciaciones; deste xeito lógranse resaltar paralelismos existentes nos contidos á vez que se realza o interese da Natividade, que ha de ser o episodio culminante do ciclo. No rexistro superior sucede ouro tanto: as dúas escenas alí presentes -Reis ante Herodes e Epifanía- sitúan nunha posición intermedia aos seus personaxes comúns rompendo así toda posible idea de fronteira espacial entre un episodio e outro".

José Manuel García Iglesias. "La Edad Media", en Historia del Arte Gallego. Madrid, Alhmabra, 1982, pp. 157-160.
As ilustracións das xambas proceden de  Galicia. Arte (Arte Medieval II) Tomo XI. A Coruña, Hércules edicións, 1993.