Goya e o seu desaparecido cráneo

Hai unha “batalliña” que todos os anos conto ao meu alumnado de Historia da Arte: a desaparicion da cabeza de Goya. Toca xa poñela no blog, resumindo un artigo do Prof.Dr. P. Montilla López.

En 1880 D. Joaquín Pereyra, naquel momento cónsul español en Burdeos, atopou de modo casual a tumba onde Goya estaba enterrado. Don Joaquín, interesouse fondamente polo traslado de Goya a España e tamén de que o Goberno español erixise en Madrid un monumento mortuorio máis digno e decoroso para un pintor de tan elevados quilates. Nestes términos dirixíase en carta e por tal motivo Don Joaquín Pereyra ao seu amigo Don Manuel Silvela, irmán do soado político Don Francisco:

“....Como desde el año 1878 tengo enterrado en el cementerio de la Chartreuse de esta ciudad el cadáver de Mi Señora, tengo la costumbre de visitarlo con mucha frecuencia. En una de estas visitas, en el año, 1880, hizo la casualidad que descubriese la tumba que encierra los restos del insigne pintor Don Francisco de Goya y Lucientes en un estado ruinoso, y de tal manera abandonada que no puede menos de impresionarme, sonrojándome al considerar que los restos de esta ilustre gloria se encontrasen sepultados en el mayor olvido y abandono en tierra extranjera, y sentenciados de que un día fuesen a confundirse en el osario común. Traté de tomar informes sobre el particular a fin de dar cuentas a nuestro gobierno, y me propuse procurar hacer lo posible por mi parte para que estos restos fuesen trasladados a España a un panteón digno de tan insigne patricio.”

Don Manuel Silvela preocupouse e atendeu a idea e desexos de Pereyra, logrando polo seu gran influencia unha dotación das Cortes destinada á construción dun digno panteón na Sacramental de San Isidro de Madrid, monumento que tamén acollería os restos doutros dous mortais ilustres, Meléndez Valdés e Donoso Cortés. O monumento terminouse de construír en 1886.

A exhumación realízase por fin en Burdeos no novembro de 1888. Con sorpresa e asombro de D. Joaquín e dos acompañantes compróbase que no féretro de Goya faltaba a cabeza. Suceso que o noso cónsul relataba deste xeito a Don Angel Nieto:

“ ...habiéndose llevado a cabo la exhumación y reconocimiento de los restos mortales del insigne pintor Don Francisco de Goya con las debidas formalidades ante el Comisario de Policía de las Delegaciones Judiciales, del Inspector de Cementerios, del director de Pompas Fúnebres, del Canciller de Consulado de España, dos testigos y de mí, observamos que abierta la tumba nos encontramos en presencia de dos cajas, una de las cuales estaba forrada de zinc, y la otra de madera sencilla sin ninguna placa ni inscripción exterior, ambas eran de la misma longitud. Se abrieron ambas. En la forrada de zinc encontramos los huesos completos de una persona, y en la otra estaban todos los huesos de un cuerpo humano, excepción hecha de la cabeza que faltaba por completo, lo que no dejó de sorprendernos a todos los allí presentes. Y precisamente todo induce a creer que los huesos encerrados en esta última caja son los de Goya, por ser los huesos de las tibias mucho mayores que los contenidos en la caja de zinc, y además haberse encontrado restos de un tejido de seda de color marrón, que debe ser los del gorro con que se presume fue enterrado Goya, así como por estando más próxima de la entrada del “caveau” debió ser la última que en él se colocó”.

Eran lóxicas as deducións do cónsul, dado que Goicochea foi enterrado tres anos antes. Con todo, cabo preguntarse aínda: Por que apareceu na caixa o gorro e non a súa cabeza? É que se levaron a cabeza logo de ser enterrado? Ou enterrárono xa decapitado e introduciron o gorro? A frenoloxía, pseudociencia fervente neste momento histórico, puido ser a causa principal deste estraño suceso. Os frenólogos interesados por examinar as características anatómicas cerebrais en relación coa xenialidade e a tolemia, puideron ser os causantes, aínda que posiblemente, tal como precisaremos máis adiante, fose o mesmo Goya quen se prestou a iso dando o seu consentimento antes de morrer. 

Tras varios intentos de traslados a España, por fin en 1899, D. Francisco Silvela formou Goberno, nomeando como ministro de Fomento ao Marqués de Pídal, persoa desde facía tempo moi interesado por solucionar o problema dos insepultos Donosos Cortés, Meléndez Valdés, e tamén de Goya, aínda fóra de España. Con este motivo escribe Pidal ao cónsul Pereyra, xa veterano e perito logo de dezanove anos no asunto.

“Deseando el Gobierno solemnizar el próximo centenario de Velázquez y que coincida con él el traslado a España de los restos de Goya que se hallan en un cementerio de esa ciudad confundidos, según parece, con otros de la familia Goicochea de la cual era huésped al morir, me permito molestar a V. para rogarle me comunique cuantas noticias crea necesarias para el mejor y más breve éxito del Gobierno”.

O ministro encargou ao seu amigo, o arquitecto Albiñana, trasladásese a Burdeos e fixese cargo dos restos de Goya. Pereyra insistiu a Albiñana, para dilucidar calquera dúbida posible, da necesidade do traslado dos dous restos, o de Goya e Goicochea. 

O 5 de Xuño de 1899, unha vez levantada a acta de exhumación e dita a misa na parroquia de San Bruno de Burdeos, os restos de Goya e Goicochea saían para España. O cónsul entregou a caixa a Albiñana que foi depositada no furgón 132 do ferrocarril que tiña prevista a saída rumbo a España ás once e cuarto. Dezanove anos despois do primeiro intento, Goya e Goicochea, reuníanse na antiga Catedral de San Isidro cos outros mortos que lles estaban esperando. En maio de 1900, Doña María Cristina asinou o que ao parecer ía ser o definitivo lugar de descanso do pintor, un mausoleo no cemiterio de San Isidro. É así como Goicochea e Goya foron inhumados nunha das catro sepulturas do panteón en cruz ao redor dunha columna, lugar no que permaneceron ata 1919.

En novembro de 1919, Goya e Goicochea foron de novo exhumados e trasladados sen boato nin cerimonia relixiosa algunha á ermida de San Antonio da Florida. Alí esperábanlles entre outras personalidades asistentes, Mariano Benlliure e Joaquín Sorolla. Os dous amigos, Goya e Goicochea, continúan alí repousando desde aquela mañá do 11 de novembro de 1919.

Pero que foi da cabeza do pintor? A revista Tiempo preocupada polo tema barallou en data recente dúas pistas ou hipóteses: a de Antonina Vallentín, biógrafa de Goya, e a do psiquiátra francés Bernard Antoniel. Segundo Antonina, en Fuentetodos existía cara a mediados do XIX un cadro asinado por Dionisio Fierros en cuxa parte posterior líase esta inscripción: “O cráneo de Goya pintado por Fierros en 1849”. O cadro desapareceu, pero en 1928 o académico zaragozano Hilarión Gimeno manifestou ter mercado ese cadro nunha tenda de antigüidades. As investigacións de Antonina Vallentín leváronlle ata un neto de Dionisio Fierros, quen lle manifestou que o seu avó tiña no estudo unha caveira e que moi ben podería ser a de Goya. A viuda de Fierros tamén corrobora este dato e di ademais que un fillo seu, sendo este estudante de Medicina, levouna con el a Salamanca. Por Dionisio Gamallo Fierro, sobrino deste estudante e máis tarde médico, sabemos da anécdota seguinte. Entre 1911 1912, o tío de Gamallo quixo comprobar a forza expansiva dos gases introducindo na caveira garavanzos a remollo. O cráneo fragmentouse a través das suturas nos distintos ósos que compoñen a calota craneana. Segundo comenta na súa interesante novela Vicente Muñoz Puelles, El cráneo de Goya ( Valdemar, 2004 ), o estudante de medicina non sabendo que facer cos ósos soltos tivo a sinistra humorada de darllos a un mastín que lle seguía polas rúas da citada cidade, can ao que curiosamente deixou xa de ver. Ao decatarse polo seu sobrino Gamallo que aquel cráneo podería ser o de Goya cóntase que exclamou: Que indixestión a do mastín ¡. Termina aquí a primeira pista.

Segundo Antoniel, a outra versión, Goya concedeu o seu consentimento a que o seu amigo o Dr. Jule Laffargue cortáselle a súa cabeza unha vez morto para que realizase o correspondente estudo frenolóxxico. Antoniel asegura que o experimento realizouse en segredo no asilo San Juan de Burdeos, lugar onde Goya inspirouse para verificar a súa serie de debuxos coñecida como “Os tolos de Burdeos”. O cráneo foi máis tarde enviado a un dos hospitais anexos á Facultade de Medicina de París. A partir de aquí nada máis se sabe do cráneo. É, doutra banda, bastante verosímil que un exaltado frenólogo, entón tan en boga, ou talvez un coleccionista tolo e romántico profanasen a tumba e cortasen a súa cabeza. Onde estará agora si non foi destruído o cráneo que aloxou durante 82 anos un cerebro pictórico tan xenial? Nada máis se sabe, o destino final da cabeza de Goya continua aínda sendo un misterio.

Se queredes saber aínda máis de Goya, lede o arquigo de Nieves Conscostrina sobre as tumbas do xenial pintor.