O Cartelismo en Galicia: unha introdución

Desde hai moitos anos, o comedor da miña casa está presidido por un cartel publicitario de principios do século XX. Un cartel (60 x 150 cm.) asinado por M. Miguel e impreso na Coruña que anuncia a tenda de instrumentos musicais “Canuto Berea” da rúa Real. Unha tenda que desapareceu hai uns trinta anos. Para comprender a importancia do cartelismo poño unha selección textos da profesora Sobrino Manzanares.

“A semellanza do resto de España, a produción de carteis xurdiu en Galicia como resultado da introdución de novos   procedementos litográficos que desde finais do século XIX se empregaban como técnica de reprodución en toda Europa.

O conxunto mudanzas producidas no marco da Revolución Industrial e a necesidade de dar saída aos novos produtos fabricados promoveron a súa difusión publicitaria que paralelamente ao desenvolvemento das técnicas de impresión permitiron unha reprodución de imaxes a gran formato e varias tintas de cor, facilitando a expansión dun dos pioneiros medios de comunicación de masas: os carteis.

Ambos aspectos, concluíron nunha nova preocupación pola calidade artística das imaxes e estampacións xeradas baixo a influencia do Modernismo, o primeiro estilo identificativo das artes aplicadas e principal impulsor desde finais do século pasado (XIX) da andadura internacional do cartelismo.

… Mais, o verdadeiro nacemento dos carteis xurde co desenvolvemento dos medios de reprodución mecánica, co proceso técnico que posibilitou, a partir dun único deseño manual, a obtención de múltiples imaxes creadas e a gran formato. E mentres que a orixe da súa produción está en razón destes novos procedementos industriais, o seu principal impulso recibiríao das novas esixencias da publicidade: da crecente necesidade de informar e persuadir que impoñen os novos modelos do mercado e, como consecuencia, da súa xeralización de dar aviso de tódolos sucesos da vida social que requiran ser difundidos. En definitiva, acabou converténdose desde finais do século XIX no máis novidoso vehículo de información e, xa como propaganda de espectáculos, produtos comerciais, culturais ou causas políticas, os carteis convertéronse no signo dos novos tempos, na imaxe dunha sociedade, a do cambio de século, que aspiraba a ser moderna.

Por outra parte, o cartel non é só o máis antigo representante da cultura de masas, senón que durante moito tempo os seus deseños mantivéronse próximos ó mundo das artes plásticas. Desde a creación do que se entende por cartel moderno –atribúese a Cheret en 1866 a creación do primeiro cartel litográfico colorido- ata a Segunda Guerra Mundial, o cartelismo progresou próximo dos movementos artísticos  e, a pesar de constituír un produto técnico e seriado, un medio de comunicación (…), desde moi cedo atraeu a atención dos artistas que nos seus deseños gráficos despregaron un conxunto de recursos paralelos ás directrices da pintura. Sen embargo estivo case sempre considerado como un produto menor e frecuentemente excluído do discurso tradicional da Historia da Arte.

 (…) O cartel posúe pola propia natureza unha curta vida. O seu débil soporte, o papel, e a rápida obsolescencia do que anuncian definen o seu carácter efémero ademais dunha vocación que é ser inmediatamente sustituído por outro.

(…) Hai que supoñer tamén que unha sociedade eminentemente rural como a galega non era o ámbito máis idóneo para o desenvolvemento do cartelismo que por definición é un fenómeno basicamente urbano. E, con máis razón aínda ao non contar Galicia, salvo excepcións, con grandes industrias ou firmas comerciais que demandaran a conseguinte publicidade, principal estímulo, conforme sinalamos, da renovación do cartelismo moderno. Segundo se pode comprobar, as imaxes prodigábanse pouco nos anuncios da prensa galega e, en gran parte, estas xa viñan impresas de fóra, desde as propias casas comerciais.

(…) Do mesmo xeito que no conxunto das actividades gráficas, influíron neles as dúas grandes correntes das artes decorativas do primeiro terzo de século (XX): o Modernismo, tardía e peculiarmente asumido polos artistas galegos, e o Art-Decó que con ecos máis lonxincuos chegará desde o remate da década dos vinte. En todo caso, hai que lembrar que os carteis, como testemuñas da cultura visual da época, participaron tamén dos elementos estéticos que imperaron durante máis de trinta anos en toda a linguaxe artística galega. O seu estilo vincúlase a formas derivadas da tradición realista, desde semellante visión costumista propia do rexionalismo pictórico ou da minuciosidade dos deseños da ilustración, sen rexeitar elementos decorativos e tipográficos derivados do Modernismo internacional. A pesares disto, fronte a esta orientación de índole conservadora e tradicional que persistiu unhas artes plásticas ata a II República, será no deseño gráfico onde se produzan as pioneiras innovacións estéticas da arte galega, precedentes en moitos casos das que se darán na pintura polos protagonistas do “Movemento renovador” dos anos trinta.

(…) Os protagonistas (os autores) foron en parte pintores que ocasionalmente participaron na actividade cartelística (Lloréns, Maside, Souto, Maruja Mallo, Carlos Sobrino, Juan Luis…-, ademais de ilustradores, caricaturistas e debuxantes (Castelao, Federico Ribas, Camilo Díaz Baliño, Máximo Ramos, Manuel Bujados, Alvaro Cebreiro, Fernández Mazas, Rafael Barros, Torrado, Gil de Vicario, etc.- Todos eles, xunto con outros deseñadores descoñecidos como os propios artesáns que desde os obradoiros crearon e reproduciron os bocetos, contribuíron á creación do cartelismo en Galicia.

(…) A súa historia configúrase nunha síntese de tradición´n e modernidade e, de feito, o contraste entre as pervivencias de provincialismo artístico fronte ás aspiracións innovadoras do deseño, caracterizará a evolución da linguaxe dos carteis rexionais".

Texto procedente de:

María Luisa Sobrino Manzanares. O cartelismo en Galicia. Dende as súas orixes ata 1936.  A Coruña, Fundación Caixa Galicia, 1999. Citas das páxinas  6 a 18.